CAP. I.
Sanctitatis triplex notio, Definitio Relativae posita & exposita: praesertim à duplici ejus modo ex caussa duplici, Dominij & Praesentiae.

DE Relativâ Sanctitate apud te dicturus sum, Praesul Reve­rende, quam nolo rem no­vam putes, sed veterem, ap­pellatione nova. Nec injusta mihi caussa sic distinguendi. Ut ne ob ancipitem & incer­tum nimis verbi Sanctitatis usum, mens in ipso vestibulo fluctuet; nec satis certo comprehendat futuri sermonis metam. Nam cum Deum sanctum dicimus, cum viros pios sanctos, cum res etiam inanimas (saltem extra omnem animae aut mentis respectum) hoc titulo insignimus: quis non videt, in rebus tam diver­sis diversam esse Sanctitatis notionem? Diversam dico; & quam triplici nota disparaverim, in Es­sentialem. Virtuosam & Relativam.

[Page 2] Essentiali sanctitate Deus ipse sanctus est, cujus sanctitas non est aliud ab Ipso. Virtuosa nos de­bemus, id est, pietate imbui; qualitate nimirum sancta, quam virtutem viri pij, seu virtutem fi­nieris religiosam: Cujusmodi Graecis proprie [...] dicitur, Latinis Sanctimonia. Atqui res inanimas, aut quasi (secluso nempe in Personis quod est personae) has tandem appellamus san­ctas Sanctitate Relativa, quam definio Peculiarita­tem rei adversus Deum, à certo praesentiae ipsius, aut dominij modo.

Relativam autem appello: qualitatis enim ni­hil habet; sed pura puta Relatio est: cujus par­ticipes res Graeci proprie [...], Latini sacras no­minarint; nec facile in hac notione alternarunt, aut hi, aut illi. Peculiaritatem dixi; Deo nempe praeeunte, & monstrante. Peculiare recte dici, quodcunque sanctum est. Audi ipsum ad Israe­litas. Exod. 19. 5. ‘Si sedulo attendetis voci meae, & servabitis soedus meum; utique eritis mihi Peculium prae omni­bus aliis populis, nam mea est tota terr [...] [...] autem eritis mihi regnum Sacerdotale, & [...].’ En gentem Israeliticam propterea sanctam, quia Deo peculiaris prae omnibus aliis populis. Unde facile elicias definitionem gentis sanctae, & omnis san­ctitatis relativae. Addo, adversus Deum: non enim, quod cuivis peculiare, id sanctum est; sed quod Deo. Nec dubites, an ad Deum aliquid sit ejus­modi. Nam quid si ipsius sint omnia, quae sunt? An idcirco nihil habebit prae aliis peculiare? A­page argumentum: modo enim dixerat, Terram [Page 3] totam suam esse, id est, omnes mundi incolas: & tamen populum Israeliticum peculiariter suum, prae omnibus terrae populis: non enim Peculiare hoc Deo adimit quidquam; imo nobis quaedam, quippe quorum non, ut aliarum rerum, plenam & promiscuam fecit potestatem. Postremo subjun­go, a certo praesentiae ipsius, aut dominij modo, quibus geminam sanctitatis hujus efficientem designare volui; simulque innuere, duos inde oriri sancti­tatis modos, natura quidem diversos, re saepe­numero conjunctos, Praesentiae & Proprietatis. Pri­orem evidenter arguit illud Dei ad Mosen e ru­bo dicentis, Ex. 3. 5. ‘Extrahe calceamenta tua de pedibus tu­is; nam locus, in quo stas, terra sancta est:’ Ideo scilicet, quod illic Deus visibili specie apparuit, & singulari modo praesentem sese exhibuit. Alio­quin, quid, quaeso, intererat inter istum locum, & reliqua illius deserti loca? Sola praesentia Dei singularis hunc locum singularem fecerat: & ad­huc facit omnem locum, ubicunque Forte le­gendum, Habitat. habet sin­gulariter.

Posterioris autem, quae a proprietate, seu do­minio est, Lev. 27. 30. sanctitatis exempla ubi [...]ue obvia sunt, & vulgaria, Ita enim Decimae dicuntur Sanctae, quia Domini sunt omnes decimae, nempe jure & dominio singulari. Ezek. 45. Ita portiones illae apud Eze­kielem ex terra Israelitide Deo offerendae, longae vicies quinquies mille cubitos, latae decies mille, Levitis & Sacerdotibus in jus possessionis tribuendae, appellantur, V. 1. 6. ‘oblatio sancta, sanctum è terra, & res sancta Jehovae.’ Quin & Corachi & so­ciorum ejus impiissimorum hominum Thuribu­la [Page 4] e medio incendio tolli jubet Deus, & sacris ad­hiberi usubus: V. 4. ‘Quia, inquit, admoverunt illa co­ram Jehova, ideo sancta sunt:’ Scilicet ad Sanctita­tis rationem sufficit Deo admoveri, V. 1. id est, dicari, offerri: Num. 17. 3. Hinc enim Deo peculiare illud jus ac­quiritur, & ab eo rebus sanctitatis hujus praero­gativa. Sed utriusque Modi, tam praesentiae, quam dominij exemplum praestat Sanctuarium Dei Hierosolymis. Dominij, nam Dei domus di­cebatur & Templum Domini. Praesentiae, quod Dei ‘Habitaculum audiret;’ 1 Reg. 8. quod ibi Deus cum ho­minibus colloqui, 2 Chron. v. 2. ibi homines Deum convenire, orare, audire, & de rebus obscuris consulere so­lebant. Ut taceam tot sacrificia, tot rerum typi­carum mysteria, totidem fuisse praesentis Dei symbola.

CAP. II.
Divisa deinde ex subjectis in tres species: Persona­rum, Rerum, & Circumstantium res & perso­nas; id est locorum & Temporum. Ordo de istis dicendorum, & primo aptatur singulis efficiens Sanctitatis gemina, & duo quos inde elicui modos. Ratio Templi in quibus sita.

CUm vero, ut modo innui, duo hi Sancti­tatis modi, seu caussae aliquando in unum coeant subjectum: melius, & ad distin­ctam explicationem accommodatius fecerimus, si Relativae sanctitatis species, non ex istis, sed [Page 5] ex rerum subjectarum varietate putaverimus. Atque ita eam triplicem comperiemus; pro tri­bus rerum sanctarum generibus: aut Personarum aut rerum, aut eorum quae circumstant Res & Personas, quae omnia explicatum & adsertum ibi breviter, & tanquam pedem in singulis ponens: quia vulgo, aut non advertuntur, aut plane tol­luntur haec discrimina. Primo autem dicam, quid in singulis hisce efficiat sanctitatem. Deinde mon­strabo, non tantum antiquitus sub lege (quod a nemine negatur:) Sed & hodie in Evangelio, (de quo a multis ambigitur) reperiri Res, ut olim, sanctas: & quas numeravi rerum sancta­rum differentias. Postremo, viam ut aperiam, & muniam ijs, quae postea mihi de Veneratione sunt dicenda: ex proprietatibus rerum sanctarum praecipuas, & [...], seligam duas, quas face explicationis meae illustrem.

De primo igitur ut dicam; In Rebus & Per­sonis omnis sanctitas a dominio est. Utraque e­nim dicuntur sancta, quod ipsa Dei sunt; non quia Deus in ipsis. Ad Circumstantias me vocas? Eas duplices intelligo, locum & tempus: ex qui­bus Tempus itidem sanctum est ob Dei proprie­tatem; locus autem ob praesentiae modum. Lo­cus enim sacer Templum est; cui agnata est adeo peculiaritas praesentiae; ut hinc vel Caelum ip­sum dicatur Templum, quod in eo Deus pecu­liariter resideat. Ita Psal. 11. 4. ‘Jehova in Templo sancto suo, Jehova cujus solium est in caelis:’ Et Jonae 2. 8. ‘Cum obrueretur in me anima mea,’ (Jonas lo­quitur) ‘Jehovae recordatus sum; pervenitque ad te [Page 6] oratio mea in templum sanctum tuum,’ id est, in Cae­lum. Quin & Sacerdotibus benedicentibus po­pulo, 2 Chron. 30. 27. dicitur, ‘Pervenisse oratio­nem eorum in habitaculum sanctum illius in Caelum.’ Imo etiam Romanis, notum est communem fuisse & Aedi sacrae, & Caelo, appellationem Templi. Haec autem omnia eousque volo intelligi, dum in propria ratione singula consideremus: neque personas, Res, Loca, Tempora hic spectemus, ultra rationes personarum, rerum, locorum, tem­porum.

Interdum enim sit, ut res subjectae non una ra­tione dicantur sanctae: quia ratio earum non est una: scilicet loca, rerum, & personae, locorum conditiones induunt: Ut pro geminae conditio­nis respectu congeminetur uoque ratio sancti­tatis. Templum mihi cogita, illud enim & locus sanctus est, ob divinae praesentiae modum; & res sancta, propter aedificium ipsum Deo consecra­tum. Sed cum Divus Paulus personis Fidelium loci rationem affingit, & Templis assimilat: tum perso­nas, & loca, & res fieri cernis, sed [...], quamvis pulchre & mirifice huc quadrat utraque Templi ratio, tam praesentiae, quam Dominij. Praesen­tiae; vos enim, inquit, ‘Estis Templum Dei viven­tis; sicut dixit Deus: Habitabo in ijs, & inambulabo.’ Deinde Dominij; sequitur enim, ‘Et ero illorum Deus, & ipsi erunt mihi populus.’ Eodem per omnia spectat alterum illud ejusdem, ‘An ignoratis corpus vestrum esse templum Spiritus sancti, qui est in vobis,’ (hoc praesentiae est:) ‘neque vos esse vestri juris?’ (hoc Dominij est.)

CAP. III.
Ostensum, haec rerum sanctarum discrimina, non tantum sub Lege fuisse olim, sed & hodie sub Evangelio. Illis Naziraeos, Levitas; Oblationes, Sabbata, &c. Templum: nobis Clerum nostrum, nostras Decimas, &c. Ecclesias, Dies dominicos.

SED de sanctitatis Efficiente satis: jam por­ro videamus de Existentia; uae secunda propositi mei pars: & cui fidem videor mi­hi facturus ex singularum specierum exemplis, tam in Lege, quam in Evangelio. In lege Perso­nae sancti erant, tum Ordinarij, Levitae; tum ex­traordinarij, Naziraei: hi pro tempore Deo sepa­rati, ejusque facti. Omnibus enim diebus ‘Nazi­raeatus sui,’ inquit Dominus ad Mosen, ‘Naziraeus Sanctus est Jehovae.’ Isti vero in perpetuum Deo addicti, eique manicipio dati. ‘Separabis,’ inquit, ‘Levitas e medio filiorum Israelis, ut sint mei Levitae.’ Audis hic jus Dei peculiare? audi etiam sancti­tatem. ‘Quo die,’ inquit, ‘percussi omne primogeni­tum in terra Aegypti, sanctificavi illa mihi: assumpsi autem Levitas pro omni primogenito in filijs Israelis.’ Et Ezrae 8. 28. ‘Vos,’ inquit ‘Esra’ (Levitas autem alloquitur, non tantum Sacerdotes) ‘Vos,’ inquit, ‘estis sancti Jehovae, & haec instrumenta sunt sancta,’ &c. quod ne suspiceris ad solos Sacerdotes dic­tum, parem scias adfuisse numerum Levitarum & Sacerdotum, ex utroque ordine duodecim, V. 24. Porro, Res sanctae erant, quas supra attuli, [Page 8] Decimae, item Primitiae & reliqua [...]. Loca sancta etiam quae ibi dixi sancta. Tempora sancta erant dierum & annorum hebdomadae, & reliqua festa legalia. Ex. 31. ‘Observabitis Sabba­tum, quia res sancta erit vobis. Sex diebus fiet opus; at die quovis septimo Sabbatum requies est, res sancta Jehovae.’ Et de alijs Festis, Lev. 23. 37. ‘Istae sunt solemnitatis Jehovae, quibus convocabitis eos, convo­cationes sanctae ad offerendum igne absumenda Jeho­vae, Holocaustum & Munus.’

Atque ita in Lege rem claram feci. In Evangelio autem quid? Nihilne hic simile deprehendemus? Quid igitur, ut a Personis incipiam, Ministri E­vangelici, & omnes (Chrysostomi dictione utar) [...]? Nonne homines adeo Deo sancti, adeo peculiares, ut Dei SORS diceren­tur, & appellationem [...], speciali jure usurpaverint? quid in communi sermone fre­quentius & uisitatius, quam ut filium Deo di­caturum affirmet, qui sacro ministerio destinat? Gregorium ecce adi & audi, Nazianzenum illum, quem mater, nondum natum Deo devoverat, [...], inquit, [...].

Sed a personis sanctis ad Res transeo, cujus­modi etiam in Evangelio Decimas quidni dice­rem? Dei enim certe sunt; seu ipse suas fecit, seu nos fecimus vovendo. Id ipsum, censeo de re­bus [Page 9] quibuscunque alijs Deo consecratis, & in sa­crum usum traditis. Aut enim nos Deo nihil di­care, nihil cuipiam donare possumus, quod Chri­stus tanquam sibi factum imputet, aut sit in ‘odo­rem bonae fragrantiae, & victimam Deo acceptam:’ Aut quaecunque ita dicamus, offerimus, ea san­cta facimus, quia Dei facimus jure peculiari.

Porro Loca sancta quidni affirmarim Ecclesias, seu Templa Christianorum? Cum in illis & nos convenire Deum solemus, & Deus nos ore mini­sterij sacri affari: Cum ipse Christus pollicetur, ubi duo aut tres congregabuntur in nomine suo, ibi se affore in medio eorum. Et vero, quod lon­ge maximum est, in affabili modo adest in mysti­co Panis & vini Sacramento. Haud enim verebor dicere, in sacrosancta Eucharistia non minus pe­culiariter & visibiliter nobis adesse Deum, quam Mosi in ardenti rubo: nec Templum Hierosoly­mitanum magis Christi corpus repraesentasle, quam hunc panem nobis exhibere. Locus igitur rubo circumpositus sanctus erat; & non erat sa­cra mensa? Templum Judaicum; & non nostra Eucharisteria? Hoc enim nomine cur non appel­larim [...] aedem, quam simili ra­tione alij [...] dixere, a precum publi­carum usu? Et quid, si non jugiter ibi exhibea­tur hoc Sacramentum? Locus tamen sanctus erit, ubi solet exhiberi. Nam Filiae Pharaonis fas non erat habitare in domo Davidis, quia, ut dicitur, 2 Chron. 8. 23. ‘Sancta sunt ista, in quae ingressa est Arca Jehovae.’ Annon multo magis nostra Eucha­risteria [Page 10] sancta, ubi vera Jehovae arca exhibetur, cujus illa tantum umbra?

Atque ita jam solum mihi restat Tempus sa­crum, de quo multa quid dicam? faventes hic habeo multos. Quis enim fere diem sanctum esse negat e septenis unum, eum (que) Apostolica institu­tione septimanae primum? De quo Igna. ad Magnes. [...]. Ignat. E­pistola ad Magnesia­nos paulo post medi­um. pag. 31. Et certe hoc quoque necesse est facere eos, qui minimum in hoc negotio fatebuntur; si Ecclesiae fas sit, alios dies Deo festos instituere, eos itidem sanctos fore dies. Quod ut una cum reliquis, quae de triplici hoc rerum sanctarum discrimine, uno quasi ictu & opera conficiam, totum ecce nego­tium unico epicheiremate evincam.

Si aliqui Personae magis Dei sint, quam omnes: si aliquae res; si ali ua bonorum nostrorum pars magis ejusdem sit, aut saltem esse possit, quam omnes: Summa dictorum. si aliqua loca, aut Tempora magis Deo peculiaria sint, quam omnia: aut vere haec om­nia Sancta dixero, aut Sanctitatem nondum vere definivi.

CAP. IV.
Transitum ad objectiones: Et primo asseruntur Per­sonae sanctae inter Christianos; & nomen Cleri: Hunc, ut & Levitas olim, Primitias esse, quas Ec­clesia ex seipsa offert Deo.

QUis jam hanc viam non planam & tutam judicaret? Attamen vada, nescio quae, re­perisse videntur Doctores (hic quidem nimis) novi, ad quae & ipsi obhaereant, & alio­rum illidant ingenia. Primo enim, de personis aiunt, sublatum nunc esse discrimen illud, quod in lege viguit, omnes Christianos esse sanctos, omnes Sacerdotes: ideoque ferendum non esse eo­rum supercilium, qui Cleri & Laicorum discri­men invexerunt, quasi non tota Ecclesia esset Dei haereditas: aut quasi Petrus Presbyteros non ad­monuisset [...], id est [...], ut ipse postea lo­quitur; plebem innuens, non Presbyterium; gregem ipsum, non Pastores gregis.

Verum quidem est, nec nos inficias imus, Om­nes Christianos esse sanctos, omnes Sacerdotes: totam Ecclesiam esse haereditatem, & sortem om­nipotentis Dei. At sodes, nonne Ecclesia etiam Judaica erat sancta? Nonne tota Israelitica gens ‘regale sacerdotium, & peculium Dei? Vos, inquit, eritis mihi regnum Sacerdotale, & gens Sancta. Et alibi, Ex. 19. Vos eritis mihi Sancti; quia ego sanctus Jeho­va, [Page 12] qui discrevi vos a populis, ut sitis mei:’ Quomo­do igitur ratio haec Ministris Evangelij omnem sanctitatem privatam tollit, Levitis non tollit suam? Mirum forsan dixero, sed verum: non nuper in nos inventum, aut jactum hoc telum: antiqua esse arma, quibus freti Corach, ejusque consortes Dathan & Abiram in Mosen insurrexe­runt & Aharonem. Quid enim illi? ‘Totus, in­quiunt, hic coetus, omnes hi sancti sunt, & inter eos est Jehova: quare ergo effertis vos super congregatio­nem Jehovae?’ Profecto non tam ovum ovo simile, quam horum sermo nostrorum argumento. Quid autem hic Moses obtenderet, nisi idem plane quod nos debemus? Populum Israeliticum san­ctum inter populos, tribum Leviticam inter tri­bus: quia ex populis peculiariter elegerat Deus hunc populum; ex hujus populi tribubus hanc tribum. Ita nos, Ecclesiae coetum solum esse san­ctum inter omnes mundi coetus; at in hoc nihilo­minus coetu, prae reliquis ordinibus omnibus pe­culiariter sanctos dicier qui Dei tractant myste­ria. Hic enim coetus Dei coetus est prae alijs coetu­bus; hic ordo prae alijs in hoc coetu ordinibus.

Aliud enimvero est, esse gentem sanctam; quia hoc dicitur respectu aliarum gentium: aliud esse tribum sanctam; hoc enim dicitur respectu alia­rum tribuum. Item aliud est, esse coetum san­ctum; quippe hoc dicitur respectu aliorum in mundo coetuum: aliud, esse ordinem sanctum, nam hoc dicitur respectu aliorum ordinum. Pri­ori & communi sanctitate non distat Aharon a re­liquo populo, nec Presbyter Christianus a fra­tribus [Page 13] suis: at altera illa tantum fere uterque ab utroque, quantum Judaei ab incircumcisis, Chri­stiani a non Christianis. Quod ne sinistre capias, atque aliorsum a meo sensu; de relativa sancti­tate loqui me memento, non de vitae sanctimo­nia, de sanctitate qua nos sumus Dei Sors, non qua Deus in nostra sorte.

Denique tota terra Israelitica sancta erat, & peculiaris Deo prae omnibus alijs terris: ideoque mancipio vendi non poterat, aut in perpetuum alienari. Et nihilominus in hac ipsa terra fundi Deo consecrati adeo privato jure sancti erant, ut horum respectu reliqui omnes profani habe­rentur. Quod de tota terra dictum, id tu de to­ta gente puta: quod de fundis ex hac terra san­ctis, id tu de Levitica tribu ex hac gente. Certe qui omnem relationem noverit esse totam in re­spectu positam, & pro mutato respectu mutare naturam: qui absolutum novit a comparate di­cto interstinguere, is mentem meam capiet, & plene intellexerit quae velim. Nec praecipuum hunc ad Deum respectum negaverit; nec digni­tatem hanc Ministerij sacri indigne tulerit, qui ex Apocalypsi adverterit, Ecclesias quidem esse Candelabra, in quorum medio est Christus; at Ministros Ecclesiarum esse Stellas, quae in ipsa dextra Christi.

Clara sunt haec: unum tamen est quod addam, non ut lucem his praeferam (abunde jam feci) sed ut splendorem. Ut igitur populus Israeliti­cus Oblatio erant, & Primitiae, quas Deus sibi fecit ex omnibus mundi populis; tribus autem Levi­tica [Page 14] Oblatio, quam populus hic ex seipsis fecit Deo; illi decimis similes, hi decimis decima­rum: idem plane hodie fit. Ecclesia Christiana & catholica primitiae sunt, quas Deus ex singulis gentibus, statubus & ordinibus hominum sibi e­legit: Clerus oblatio est, quam Ecclesia ex seipsa praestat Deo. Id ne dicere tantum videar, utrum­que firmabo tibi ex sacris literis. Ac primo de Israelitis, quod quasi Primitiae erant Deo, audi ipsum ad Jeremiam dicentem, ‘Sanctum fuisse Isra­elem Jehovae, Primitias proventus ejus: quotquot co­medebant illum reos fuisse, malum evenisse ijs.’ Et de Levitis, quod oblatio erant ex filijs Israelis, ex 8. Cap. Num. ostendo; ubi Deus ad ‘Mosen, Admove­bis Levitas coram Jehova, & nitentur filij Israelis manibus suis super Levitas. Ita offeret Aharon Levi­tas OBLATIONEM coram Jehova e filijs Israe­lis; ut sint ad excercendum ministerium coram Jeho­va. Item, Separabis Levitas e medio filiorum Israelis, ut sint mei Levitae.’ Et paulo post, ‘Nam omnino do­nati sunt mihi e medio filiorum Israelis.’ Similiter de Ecclesia Christiana (ut hanc quoque Spartam adornem) Jacobus, ipsam nempe a Deo proge­nitam sermone veritatis [...]

Item Johannes Apoc. 14. de magno illo Agni comitatu stante super montem Sion, ad centum quadraginta quatuor millia, habentia nomen Ag­ni, & nomen Patris ejus, scriptum in frontibus suis: de hoc, inquam, coetu, cujus descriptio in Ecclesiam planissime competit, auditur vox de [Page 15] Coelo dicentium, [...], ; hi empti sunt ex Hominibus, Primitiae Deo & Agno. Hic tacitus mihi intervenis, & video, inquis, Ec­clesiam quidem Dei, Primitias esle Deo sacras: at quo tandem testimonio confirmatum dabis, Clerum, quem vccas, Evangelicum, alias esse Christo, & Deo primitias ex istis primitijs?

Nomen quidem ipsum, ut verum fatear, seu Oblationis, seu Primitiarum non memini uspiam in sacris literis nostro clero datum. At quid tum postea? Nonne satis est, si rem? Hanc autem si cures, aut quaeras; quid, obsecro, magnum de Levitis dictum in lege, quod non de Discipulis suis dixit Christus in Evangelio? Nam Johan. 17. ‘Manifestum, inquit, feci nomen tuum hominibus, quos dedisti mihi ex mundo. TVI erant, & mihi eos DEDISTI.’ Item, ‘Ego pro ijs rogo; non pro mundo, sed pro ijs quos DEDISTI mihi, ut sint unum, prout nos.’ Age jam, conferamus invicem Levitas, & Apostolos Christi; legis Ministros, & ministros Evangelij.

De Levitis dictum in lege, ‘Separatos esse e me­dio filiorum Israelis, ut sint Dei Levitae.’ Idem de A­postolis in Evangelio, esse [...], esse homines Dei: ‘Tui enim sunt,’ id est, Pa­tris, ait Christus ad Patrem. De Levitis dictum in lege, ‘dono eos datos Aharoni,’ ad ministerium Ta­bernaculi. Idem de Discipulis Christi in Evange­lio, dono esse datos Christo, id est, vero Aharoni, ad ministerium Evangelij. Mihi, inquit, eos de­disti, [Page 16] & dedisti ex mundo; & rogo pro ijs, quos dedisti mihi.

At, inquis, non haec de Apostolis tantum Chri­stus; imo de omnibus in universum electis vult intelligi, eos scilicet fuisse Patris, eos sibi dedisse patrem. Itane amabo? Age igitur, etiamne in Electos omnes & illud congruit, quod ait, ‘Custo­divi eos quos dedisti mihi, & nemo ex ijs periit, nisi filius isie perditionis: ut Scriptura impleretur?’ E­tiamne illud, ‘Sicut me misisti in mundum, ita & ego misi eos in mundum?’ Absit, ut ego credam, aut perire posse electos, aut omnes fideles eodem a Christo missos, quo ipse a patreest modo; quin potius dixerim, non hic notari electos ad vitam, sed selectos ad ministerium vitae: idem hic esse Datos Christo, atque [...], seu Sortem Chri­sti. Idem Tui erant, quod clerus tuus erant. Ad­do amplius, Mundum hic non dici Reproborum mundum; nec eos qui non sunt ex electorum, sed qui non ex selectorum numero. Imo eandem prorsus esse hic notionem Mundanorum, atque hodie Laicorum. Antithesin enim vides? ‘Non, inquit, pro mundo rogo; sed pro ijs quos dedisti mihi.’ Antithesin hic nullo pacto expedies, nisi Mun­dum definiveris [...]. Quid igitur, inquies, non pro Laicis orat Chri­stus?

Imo orat; sed hic non orat: imo cavit ne pu­tetur orare. Quos enim pater sibi peculiares fe­cerat, pro his & ipse voluit orare peculiariter. Postea vero orat etiam pro reliquis. ‘Non tantum, [Page 17] inquit, pro istis rogo; sed & pro ijs, qui credituri sunt in me per sermonem eorum:’ Alij [...] legunt: inter eos Syrus. Ut sit, qui jam credunt, non cre­dituri tantum. Utrumcunque dixit Christus, certe utrosque intellexit, & qui tunc erant, & qui postea futuri erant Christiani.

CAP. V.
Res etiam sanctae vindicatae contra objectionem de Typo. Non enim omnes oblationes fuisse typicas. Id ut ostendatur, deu speciebus earum dictum, & primo de rebus Sanctis sanctarum, seu [...]. Eucharisticorum usus idem, qui nostrae Eucha­ristiae.

ITa suam Personis sanctitatem vindicavi: se­quitur, ut Rebus etiam suam. Nam & in hoc scirpo nodus quaeritur, quem facile ibo expe­ditum. Oblationes enim, de quibus est ea quam Rebus damus sanctitatem, ad Christum aiunt praeivisse olim; & vel ipsum praefigurasse, vel e­orum aliquid, quae ad ipsum. Cum igitur Typi jam cessarint, certe & oblationes; si vero istae, un­de adhuc rerum sanctarum & non sanctarum dis­crimina? Nodum vides, sed minime Gordium; facile enim dissolvemus, si dicamns, Omnes in lege oblationes ejusdem non fuisse commatis; non eodem intendisse omnes: aliquas quidem umbras futurorum fuisse; omnes non fuisse. Quod ut clare demonstrem, vela mihi necessario pan­denda, [Page 18] & altius immittenda navis in hunc rerum sanctarum, ut vere dicam, Oceanum: ut de ge­neribus hisce possim, & quam innuo in illis, na­turae & finium diversitate aliquid promere magis diserte & exserte, [...]. Omnia in lege Oblata, quae generali nomine [...] dixerim, aut simpliciter Sancta erant, aut Sancta Sanctorum: illa [...] id est, Levata, sola & ubique appellata: haec simili pri­vilegio [...] Illa quidem simpliciter sancta, quod Deo simpliciter erant dicata: haec sancta sanctorum, quod, non solum, ut illa, sancta erant; sed etiam rerum sanctarum umbrae: Unde prero­gativam prae alijs sunt adepta; ut etiam res alias contactu solo efficerent sanctas, Exod. 30. 29. & 29. 37. in illius Sancti mysterium, qui fidei con­tactu nos, & omnia nostra sanctificat, Heb. 10. v. 10. 14.

Est autem Sanctum Sanctorum, seu [...] prima­rium, aut Secundarium. Primarium appello. [...] oblata ignita, seu Sacrificia. Secundarium, utensi­lia Sacrificiorum.

Corban primarium, seu Sacrificium definio, Oblatum ignitum, sigurandae satisfactioni Christi olim pro nobis praestandae. At que ideo fidelis Judaeus Corban suum Deo sistebat, & manum imponebat: quasi Christum futurum Deo sistens, & fidei manu apprehendens. Solus autem Sacerdos offerebat, & si quid ab igne erat reliquum, solus absumebat: idque in loco sancto: ut nimirum sacrificio in sa­cerdotem verso, praemonstraret, Eundem nobis [Page 19] futurum & Sacerdotem, & sacrificium, in corpore sacratissimo.

Corban iterum erat [...] aut [...]. Zebach erat Corban, quo animalium mactatione figura­batur expiatio peccatorum Christi occidione fu­tura. Ex piatio enim nostra non nisi morte & san­guinis effusione peragenda erat: idcirco ijs re­bus hic in typum opus, quae & mori poterant, & sanguinem profundere: id est animalibus. Min­cha autem erat Corban [...] Zebach fere adjun­ctum, in quo rerum in animarum fuffimenta um­brae erant obedientiae Christi, pro nostra Deo ac­ceptandae. Obedientiam hic Activam intelligo; qua legem pro nobis implevit, non moriendo, sed sancte vivendo: unde hic animalibus non erat o­pus; sed edulijs & poculentis. Christi enim obe­dientia & meritum, cibus noster est, quo reficitur & conservatur vita secundum Christum. Dixi autem Mincham [...] Zebach fere adjunctam; non semper: nam ad Mincham etiam refero Thymia­ma sacrum, quod intra velum erat, figurabatque jugem illum meriti & justitiae suffitum, quem Christus Patri praesentat intra velum: id est, in Caelo. Sacrarium enim Caeli typus; & quae in eo, eorum, quae Christus in Caelo, Heb. 9. 24.

Porro utrumque, tam Zebach, quam Mincha, aut Simplex erat, aut Varium. Simplex voco, quod totum Sanctum sanctorum, totum adumbrabat satisfactionem Christi, eratque vel pro internis peccatis, vel pro externis. Pro internis, id est cordis & affectuum peccatis, concupiscentijs & [Page 20] cogitationibus malis erat [...] seu holocau­stum: pro externis [...] & [...]: hoc pro peccatis, illud pro delictis: seu potuis [...] pro peccatis primae tabulae, [...] pro secun­dae. Cumque interna peccata quotidiana sint, & jugia, omnibus, ut ut sanctissimis viris vel invitis obrepentia; ideo Holocaustrum offere­batur jugiter: nec tamen ullum [...] aut [...] sine Holocausto: ad significandum Ex­terna opera expiari & purificari non posse, ni­si & fons, a quo mali hi malorum operum rivuli, expurgetur.

Varium jam voco Sacrificium, quod integre non erat Sanctum Sanctorum, nec totum adum­brandae satisfactioni Christi: Cujusmodi fuit [...] sacrificium pacificorum. Hoc, ut rem clarius intelligas, definio Corban, in quo pars sacrificij, ut in reliquis, adolebatur: pars a fi­deli populo absumebatur: ut ipsis sacrificium suum quasi factis, in symbolum esset commu­nionis corporis Christi, veri nempe sacrificii. Hic quod populus comedebat, Sanctum sancto­rum nec erat, nec nec uspiam dicitur; sed san­ctum: nec proprie sacrificium erat, sed myste­rium communionis sacrificij: ejus nimirum quod adolebatur, & vere erat sacrificium. Merito igi­tur Pacis dicebatur, cum pacis & unionis esset symbolum. Unde ex Graecis nominibus accom­modatius est [...], quam [...]. quippe illud rem ipsam propius, hoc circum­stantiam potius exhibet, & appendcem: huic e­nim [Page 21] sacrificio adnexum erat omne genus [...] seu oblatio [...], Primitae Decimae, &c.

Quinimo in hujus sacrificij locum (erat e­nim & Pascha sacrificij Eucharistici species, & Corban audit, Num. 9.) in hujus, inquam, lo­cum successit Christianorum Eucharistia: in qua, ut illis Typi, ita nobis Antitypi vera est communio. Quin & ejusmodi fere erant Gentili­um sacrificia. Ideo Paubus, 1 Cor. 10. tria haec ita inter se confert; ut in singulis oustendat [...] quandam fieri comedentibus. Judaeis quidem Al­taris, v. 18. id est, Typi: nobis corporis & sangui­nis Christi, v. 16. id est Antitypi: Gentilibus vero Daemoniorum, v. 20, 21. Imo hinc (ut hoc quoque addam) factum est, ut veteres Chri­stiani suam quoque Eucharistiam ad veteris Eu­charistici formam expresserint: quod singillatim ostendere non fert ratio instituti.

De Sanctis sanctorum adhuc restant, quae ap­pellavi Secundaria: ut quae fuerint ad usum sa­crificiorum ordinata, aut typum futurorum ge­rentia, non nisi respectu ad illa. Hujusmodi e­nim Sancta sanctorum dico: nam ita audiunt, Exod. 30. ab 26. ad 29. & Num. 4. 4. 19. Area testimonij, altare suffitus, Mensa, Lychnuchus, altare Holocausti, & singula singulorum instru­menta: item sacrarium ipsum Sanctum sancto­rum dici tralatitium est. Et quidni Sacerdo­tes ipsos dicerem Sanctos sanctorum; Levitas tantummodo sanctos? Res enim ipsa in illos congruit, quod typi essent, Heb. 8. 5. & eodem [Page 22] unguento ungebantur ad sanctitatem, quo Vten­silia sancta sanctorum, Ex. 30. 30. Ipsi quinetiam sanctificabant populum; ut pote Sanctificatoris il­lius Typi, qui nos, & omnia nostra sanctificat.

Levitae autem quantum distant? quibus fas non erat vel inspicere res sanctas sanctarum; ne­dum attingere, Num. 4. 15. 19. 20. Sed de Perso­nis, ut videtur, non obtinuit istius appellationis usus, sed de rebus duntaxat: nec nobis jam de Personis sermo; sed de rebus Secundario sanctis sanctarum: quas ut altero etiam nomine sacrifi­cijs communi, id est, Corbanim appellarim; in caussa mihi praecipue fuit analogia, sed & alterius cognomenti communitas. Non enim hic aeque at­que illic exemplis abundo: unum aut alterum duntaxat videor observasse: ut Num. 17. de Thuribulis Corachi & Sociorum ejus; quae sa­cra esse iussit Deus; & Laminas ex ijs altari ob­duci, quia inquit [...] admoverunt, vel in Corban obtulerunt coram Jehova: hic enim [...] audio in verbo [...] Item de lignis ad usum Sacrificiorum, Nehem. 10. 35. & 13. 31. ubi [...] lego, id est, Corban lignorum.

CAP. VI.
Deinde de Rebus simpliciter sanctis dissertum, quo­tuplices eae, & quorsum. Eas [...] nuncu­patas, & singulas, & solas; quin & [...] praeter haec nominis, etiam alia ostensa [...] rerum simpliciter, & non typice sanctarum.

SED res sanctas sanctarum, & Corbanim, sa­tis jam pro instituto meo distinxi, & ordina­vi: venio ad res Simpliciter sanctas, quas [...] innui nominatas; & addo nunc, inter­dum [...].

Est autem ‘Teruma Oblatio Deo universalis domi­nij recognoscendi,’ Teruma. ‘& gratitudinis ergo praestanda:’ vel, ut brevius dicam, ‘Oblatio in laudem & honorem Deo.’ Hinc Levit. 19. dicitur [...] san­ctum laudationum. Hinc illae Davidis ad Deum voces, 1 Chron. 29. v. 11. cum ipse & principes Israelis ad Templi structuram obtulissent ingen­tem auri & argenti Terumam; ‘Tua est, inquit,O Jehova, magnitudo, & potentia, & gloria, & aeterni­tas, ac majestas; imo omnia in Caelo & Terra, tuum est, Jehova, regnum; ut qui te extollis super omnia in caput.—Itaque nunc, Deus noster, celebramus & laudamus (nempe hac Teruma) nomen tuum glo­riosum. —ex te [enim] sunt omnia, & a manu tua reddimus tibi.’

• Estautem Teruma omnis
  • mensurata vel immensurata.

[Page 24] Mensuratam voco Decimam, Oblationem nempe rei & mensurae certae.

• Immensurata iterum est vel
  • imperata, vel Spontanea.

Imperata Generalis erat, vel Specialis. Gene­ralem, Primitias dice, & primos fructus. Specia­lem, Armi & pectoris oblatum, seu mavis abla­tum ex sacrificijs pacificorum, & unius panis ex Mincha eorundem, Levit. 7. 4. quae Graecis ap­posite [...], & [...] dicuntur. The­ruma quoque spontanea aut solennior erat, aut minus solennis. Solemniorem appello, quae He­braeis est [...]: & oblatio erat qui­dem ordinaria, imperatam vero non puto, saltem non simpliciter & absolute. Spontaneas oblatio­nes minus solennes intelligo, quae ita ordinariae non erant; ut de fundis, de auro, &c. de supelle­ctile, de utensilibus allijs, seu voti, seu gratitudi­nis, seu cujusvis necessitatis caussa.

Verum ex istis solam Decimam instituit Deus, ad justum & necessarium sibi, & Ministris suis ho­norarium, tam dantis, quam accipientis respectu; ideoque omnibus Levitis voluit esse communem, & tam re, quam mensura certam & determina­tam. Ubi enim finis neeessarius, ibi media in­determinata esse non oportet. Primitiae autem, & Aphaeremata, non erant tam sufficienter & ho­neste, quam commode alendo: qui finis, ut mi­nus necessarius, ita media habuit minus deter­minata; rei quidem utcunque certae, mensurae incertae.

[Page 25] Atqui spontaneae obligationes, nec honeste, nec commode, sed splendide alendo erant. Quod ut fuerit omnium minime necessarium: ita media fortitum est maxime indeterminata, nec rei, nec mensurae certae. Et horum euidem utrum (que) Sa­cerdotum tantum erat; non Levitarum omnium. Quippe necessarium erat, ut omnibus Levitis suf­ficienter & honeste esset: commode vero, & splen­dide non item. Breviter, Deus decimis prospexit, ut honeste esset Levitis: reliquis oblationibus, ut etiam commode, & splendide.

At (que) hae tot sunt species rerum, seu Oblatio­num simpliciter sanctarum, quarum nulla est, de qua in divinis literis non dicatur nomen [...]; a ritu nempe offerendi: quod cremando non erat, ut in Sanctissimis, sed Levando, interdum etiam agitando: unde alterum cognomentum [...]. I­dem etiam designare [...] & [...], argumen­to mihi est utrun (que) nomen de eodem usurpatum. Ubi enim, Exod. 25. v. 5. de Auro ad Tabernaculi structuram oblato dicitur [...], de eodem dicitur, v. 22. [...]; & cap. 38. v. 24. [...] cum (que) ibidem, v. 30. Aeris oblatio dicitur [...] eadem dicebatur Exo. 35. 24. [...]. Aut si quid differant, quod certe parum est; id in eo videtur positum, quod Thenupha specialius attribuatur Pectori Eucharisticorum, in Sacerdotis usum auferri solito. Sed ne (que) hoc per­petuum est, nam Exo. 29. v. 28. etiam pectus est [...]; & Levit. 9. 21. armus vicissim [...]: ali­bi aes & aurum, ut modo fuere exempla.

Verum omissis istis, digitum tibi intendam ad [Page 26] nomenclaturae hujus, quam dico; exempla in sin­gulis Rerum simpliciter sanctarum speciebus; nomenclaturum, inquam, Therumae, quam de Decimis usurpatam legas, Num. 18. 24. de Decimis Decimarum ibidem 28. & deinceps. De Primitijs Num. 15. v. 19, 20, 21. de Primitijs & Decimis si­mul, 2 Chron. 31. v. 10. de Aphaeremate Eucharisti­corum, Exo. 29. v. 28. Et ex Spontaneis solennior illa Oblatio, que Judaeis Theruma gedola, ea, ni fal­lor, Mosi Num. 18. 11. est [...], & Deu. 12. v. 11. 17. [...] Therumam man us. De cete­ris quo (que) frequentatur Theruma. De Terrae por­tione Deo consecrata, Ezek. 45. v. 1. 6. & dein­ceps. De Auro, argento, & caeteris oblatis ad Ta­bernaculi fabricam, Exod. 25. 2. de Sicli argentei capitatione, Exod. 30. 13, 14, 15. De Omnibus simplicitur Sanctis, saltem quae Sacerdotis erant, Num. cap. 18. v. 8. 19.

Ne (que) de his omnibus dicitur Theruma; sed et de solis: adeo ut sit in characterem non vanum Rei simpliciter sanctae hujus nominis attributio. Nusquam enim lego in totis Biblijs Therumam dictam de Sacrificijs, aut rebus Sanctis sanctarum, nec contra harum appellationem aliquam The­rumarum alicui attributam. Videri forsan alicui potest, Ezek. 45. v. 13. 16. Theruma [...] sub­audienda de Sacrificijs, sed in Syllepsi non novum est, cum quod commune ponitur singulis clausu­lis, aut non aeque potest, aut non proprie a daptari, commodiori vocabulo supplendum, quod com­mune praestare non potuit. Exemplum cape ex isto Virgilij— ‘Nec jam ampl us armis, Sed preci­bus, [Page 27] votis (que) jubet exposcere pacem.’ Quid hic? num armis exposcimus? imo verius cogimus. Quod hactenus de Theruma, etiam de Thenupha dixe­rim. Id solum potest scrupulum injicere, quod de Ariete consecrationis, Thenupha. Exo. 29. & Levit. cap. 8. & de Agno purgationis ibidem v. 14. usurpetur Thenupha. Sed de utris (que) facile expediam, neu­trobi enim de Sacrificio ipso dictum [...]; sed de re tantum ad Sacrificium destinata. Cujus rei rationem, de Ariete quidem, habe istam. Soli Sa­cerdotes sacrificium suum parabant ex rebus San­ctis; ut quae portio ipsorum esset: reliqui vero Judaei ex suo quis (que) profano: unde collatio juris sacrificandi ex re sancta signum erat collati Sacer­dotis. Hoc igitur fine Aries consecrationis prius offerebatur Deo in Thenupham; id (que) in ipsa mo­nu initiandi: ut scilicet Res sancta fieret, ante­quam fieret Sacrificium. Ita ecce in consecratio­nis Sacrificio servavi Tenupham: servabo etiam in altero, quod Mundationis est. Nulli enim vero immundo fas erat vel tangere Rem sanctam: quia quicquid tetigerit rem immundam, ipsum quo (que) immundum fieret. Unde hoc ritu voluit Deus declarari aliquem ab immunditia sua purgatum: potestate ei facta, non tantum contactus, sed et Sa­crificij ex Re sancta. Ideo hic res Sacrificio de­stinata prius (Sacerdotis tamen manu) in Tenu­pham agitatur; et qui purgandus vel ipso sanguine Sacrificij conspergebatur.

Porro de Corban, quod Rerum sancte Sancta­rum feci proprium, et illud forsan, (ne quid ce­lem) exijsse videbitur, quem ei signavi limitem, [Page 28] quod, Numb. 31. 5. rei etiam simpliciter sanctae tribuatur, & quae alias ibidem Theruma audit nomine. Magnam illam auri & argenti vim in­telligo, a Ducibus ex Midianitarum spoliis ob­latam. Sed ne (que) hinc video, quid immineat as­sertioni meae periculum. Nam revera vtrum (que) erat hoc Oblatum, & Corban & Theruma; actu quidem Theruma, potentia Corban: nondum reapse quidem ipsum, eo tamen destinatum: ut­pote ad Tabernaculi & Altaris Utensilia confe­rendum; quae supra nobis erant Secundario sancta Sanctorum. Hujus rei argumentum illud, ni fal­lor, clarissimum est, quod v. 50. offerri dicitur ad expiationem pro animabus. At qui tandem auro aut fiat, aut figuretur expiatio, nisi mediate, & instru­menti modo? dum scilicet suffimentis sacris, & ignitis subservit oblationibus? Adeo ut ni­hil hic sit aliud ad expiationem offerri, quam ad usum eorum, quae expiando.

Peregi de nominibus rerum simpliciter sancta­rum: nec dum obstaculum inveni ullum, quo minus vere dixerim, Appellatione Therumae, quasi charactere quodam certo dignosci Rem simpliciter sanctam a sanctis sanctarum. Theruma. Sed nomi­nis judicio quid opus, ubi aliunde suppetunt [...] ex rebus nimirum ipsis? Hoc enim a sanctis Sanctorum diversum habent simpliciter Sancta, quod, ut illa, non erant haec sacerdotum propria, ne (que) marium; ne (que) in solo loco sancto comedenda: quinimo omnium Levitarum, uxo­rum omnium, tam Levitarum, quam sacerdotum; Filiarum quo (que) virginum, non virginum, vidu­arum [Page 29] Repudiatarum; Mancipiorum etiam, & vernarum erant communia, & in omni loco ab­sumenda. Quod de Levitis lege Num. 18. 31. de Familijs Levitarum ibidem; de sacerdotum Fi­lijs, Filiabus, & tota Familia, v. 11. 13. & 19. de Viduis & Repudiatis Levit. 22. 13. de Vernis & Mancipijs, ibid, v. 11.

Ac ne forte in una aut altera specie Theruma­rum libertatem hanc locum invenisse putes: ecce tibi in omnibus obtinuisse probant Sacrae literae. In Decimis Num. 8. 31. In Primitijs ibid, v. 13. In Pectoris & Armi Aphaeremate, Levit. 10. 14. aperte, & Num. 18. 11. id enim proprie vult Thenupha, cujus ibi mentio. In Voluntarijs, 2 Chron. 31. v. 14. (ubi non tantum de omni­bus rebus sanctis generatim, sed etiam de volun­tarijs in specie) collato cum versu 18. In The­ruma gedola, Num. 18. 11. quod ibi vocari puto [...] In ommibus universe, Num. 18. v. 19. ibi enim sermo de omni Theruma, & om­ni Re sancta. Item, Levit. 22. 11. 12. ubi etiam utra (que) auditur appellatio, tam Rerum Sanctarum, v. 10. & Therumae, v: 12: deni (que) 2 Chron: 31: versibus, 14: & 18: collatis.

CAP. VII.
Repetitur, & accuratius explicatur Responsum, Omnes oblationes in lege non fuisse Typicas: non enim res simpliciter sanctas, seu Therumoth: ejus rei [...]? ideo C [...]rbanim Deum saepe aver­saetum, & dedignatum in Scripturis; Terumoth nunquam.

SED jam rerum sanctarum gentem lustravi, & exploravi satis. Tribus enim discrevi duas; utriusque cognomenta indicavi; fa­milias numeravi; indolem cujusque, privilegia quoque & jura notavi. Quae omnia idcirco feci, ut quod ante indistinctius, paullo & obscurius in responsum dixi, nunc distincte dicam & partite. Dixi autem, eodem non intendisse omnes in lege Oblationes: aliquas quidem umbras fuisse futu­rorum; omnes non fuisse. Nunc igitur dico, Solas res Sanctas Sanctarum, seu Corbanim umbras fuisse, & typos sanctos; simpliciter sanctas, seu Therumas non fuisse: neque igitur hoc crimine in Evange­lio damnandas & abrogandas; imo non esse abro­gatas; nisi si forte quid in aliquibus fuerit de modo, numero & ordine ad istius populi, Sa­cerdotij, aut legis circumstantias accommo­datio.

Rationes mihi ex praedictis duae, validae om­nino & apodicticae. Prima, Si res sanctae sanctarum propterea sic dicebantur, quod non tantum san­ctae ipsae erant, sed & rerum sanctarum umbrae: [Page 31] tum quae ita dici non debuerunt, ut omnis The­ruma: eae vero simpliciter tantum Sanctae fue­runt; non rerum sanctarum umbrae.

Secunda, Si sancta sanctorum, aut rerum san­ctarum typos sanctos nemini absumere fas erat, nisi solis Sacerdotibus, nisi solis Maribus, idque in solo Sanctuario; quia scilicet Typum Christi, & ad Christum gesserunt soli Sacerdotes, soli Mares, & solus locorum Sanctus locus: certe quae quilibet Levitarum comedebat, etiam uxo­res tam Levitarum, quam Sacerdotum, etiam fi­liae virgines, non virgines, viduae, repudiatae, e­tiam Vernae & Mancipia, idque in omnibus om­nino locis: qui potuerint haec ad Christum, aut ejus aliquid spectasse; nisi, non Levitas dico om­nes, sed etiam Uxores, filias, viduas, repudiatas, sed & Vernas, & Mancipia, & omnia in Israele loca dixeris fuisse typos Christi?

Hinc de Theruma abolenda nihil in sacris lite­ris; de Corbanis expressa est sententia, Dan. 9. 27. Christum cessare facturum Zebach & Mincham: & Paulus, Heb. 9. & 10. [...], ait in­stituta fuisse [...], non dixit: qua voce LXX fere reddunt [...] ut alteris duabus [...] & [...].

Hinc quoque Therumam nusquam dedigna­tur Deus; Zebach, & Mincham saepiuscule: ut Psal. 40. 7. ‘Zebach & Mincham noluisti: Hola & Chatath non expetivisti:’ & 50. v. 8. 10. ‘Non prop­ter Zebacha tua arguam te, ut Holocausta tua sint co­ram me jugiter. An vescor carne Arietum, aut sangui­nem [Page 32] hircorum bibo? Sacrifica Deo laudem, & redde altissimo vota tua.’ At vero in laudem offeruntur, saepe & voventur Deo Therumae, Ier. 7. 21. &c. ‘Holocausta vestra adjicitote ad Zebacha vestra, & comedite eorum carnem: nam non sum locutus cum ma­joribus vestris, neque praecepi eis, quo die eduxi vos è terra Egypti, de Holocaustis & Zebachis: sed rom hanc praecipi ijs, edicendo, auscultate voci meae— & ambulate in tota via illa, quam praecepi vobis.’ Vide & Psal. 51. 18. &c. Isa. 1. v. 11. 13. Ierem. 6. v. 20. & 7. 21. &c. Hos. 6. 6. Amos. 5. 22. Ubi saepe audias in sententia simili Holocausta, Zebacha, Min­cham, Schelamim; nunquam autem Therumam. Nec id quidem injuria, cum Theruma per se sit opus obedientiae Deo debitae: Sacrificia vero symbola tantum obedientiae per Christum prae­standae, in nobis inchoandae. Sacrificia erant prop­ter aliud, at Theruma aeque est per se opus pi­etatis, ac quodvis beneficentiae aut charitatis o­pus: Imo, quasicardo est reliquorum, & princeps omnium operum externorum Theruma. Quo spreto, aut sublato, tantum fere de reliquis, quae ad proximum, licet sperare, quantum de reliqui corporis salute, abscisso capite. Nunquam enim ardebit erga homines charitas, ubi friget erga Deum gratitudo.

CAP. VIII.
Loca sancta, & Templa sub Evangelio vindicata: falsum enim esse (meo quidem sensu) omnia loca esse hodie aeque sancta; falsum, Patriarchis ante le­gem Templa non fuisse, ne (que) Apostolis & primis Christianis. Illis nimirum sua fana, Lucos (ubi de origine Lucorum): his suas Ecclesias, Oratoria. Dei domos etiam tunc Templa Dei appellata; quae tamen si non fuissent, nihil inde caussae meae prae­judicij, & quare.

PEREGI ita rerum sanctarum vindicias: quas aliter non potui, quam ut vidisti, ni­mis forsan prolixe. Adeo enim densas hic offuderat confusio tenebras, ut dispellendis non eram, nisi largo distinctionum lumine. Proxime mihi tuenda venit Locorum Sanctitas; nam et hu­jus arcem dejectam velit quorundam temeritas, dicam, an insania. At ego facili negotio utram (que) rejiciam, & muniam me contra objectionum, quos in vanum torquent, arietes.

In Templa enim, quae nobis hodie Loca sacra, illi sic incurrunt, quasi in Evangelio ne essent qui­dem; nedum Loca sacra essent. Primo aiunt ho­die nullis locis alligatum Deum, nec nos ad Deum colendum. Id enim unius legis fuisse proprium, ut in uno loco invocetur, & adoretur Deus; in typum Mediatoris unici: hodie non ita: De nobis, & nostris temporibus vaticinari Malachiam. ‘In omni loco suffimentum offeretur nomine meo, & munus [Page 34] purum; quia magnum nomen meum erit in gen­tibus, ait Dominus excercituum:’ Quin & D. Paulus ad Timoth. in omni loco orare jubet: ‘Volo viros orare in omni loco.’ Ecce igitur Christianis promiscue Deum colendum, non Templis, non locis ad hoc sacris. Eodem illis loco habenda om­nia omnino loca. Secundo, ut porro sciamus, hoc legis fuisse proprium, nusquam Templorum mentio facta ante legem. Ubi enim, aut a quo proditum, Abrahamum, Isaacum, Iacobum, Melchi­zedecum, sanctissima illa Capita, Templa Deo po­suiffe? Tertio, ne (que) primaeva Christianitas hu­jusmodi loca sacra novit, non vidit Apostolorum aetas; non alterum a Christo seculum, quinimo in privatis domubus obibant illi sua sacra; non certis, non sanctis, sed quibusvis, ut occasio tulit, locis. Deni (que) palmarium illud est, quo vel ex Gentibus erant, qui oppugnarunt Templa Gen­tium; Ubi (que) esse Deum, non habitare in Templis manufactis.

Vides, ut in campum elicui, & in aciem, prae­cipuas Hieroclastôn copias: cum quibus nunc stre­nue mihi confligendum; & proterendae singu­lae, eo quo produxi ordine▪ Ais, legis fuisse pro­prium, ut loco certo, & peculiariter huc destinato, invocetur Deus: Evangelio liberum, ut in om­ni. lmo vero legis fuit proprium, non ut certo, sed ut uno loco publice colatur Deus: Evan­gelio liberum, ut in multis, impossibile, ut in om­ni. Quod igitur in omni loco ait Propheta, suffi­tum Deo afferendum, & Paulus, omni loco oran­dum: de omnibus locorum generibus aiunt, [Page 35] non de singulis omnium generum. Genera loco­rum intelligo, diversarum terrarum loca; ut sit, in omni loco invocabitur nomen Dei: In omnibus terris erunt loca, ubi Gentes invocabunt nomen Dei. Nunquam enim futurum erat, aut est ut in singulis singularum terrarum locis publico ritu invocetur Deus; sed tantum in aliquibus omnis terrae locis.

Praeterea, Omnia loca esse hodie aeque sancta, verum est de eo quod fas sit & liberum, non de eo quod sit actu.

In Evangelio nullus locus hoc privilegio gau­det, ut solus possit dicari in locum praesentiae divi­nae: et tamen multa hodie sunt loca, quae sola actu sacra sunt presentiae divinae. Ut enim si quotamvis bonorum partem liceat Deo consecrare; non id­circo dixeris omnes esse sanctas: uec si quemvis di­em septimanae liberum esset sacris conventubus obligare, ideo omnem diem esse diem festum. Idem hic puta, omni quidem loco fas esse, omnem tamen non esse sanctum. In lege sacrum ministerium crat uni familiae adstrictum▪ Ecclesia uni genti.

In Evangelio utrum (que) est catholicum, & com­mune, omni familiae Ministerium; ecclesia omni genti: et tamen nec sunt ex omni familia Ministr [...], nec in omni gente Ecelesia Dei. Idem hic puta, li­berum esse Deo Templum in omni loco ponere; non tamen positum in omni loco.

Pergis, & ante legem, inquis, non habuerunt Patriarchae Templa. Esto, non habuerint, quos modo dixisti Patriarchas: an igitur nulla prorsus apud illius aevi homines? Immane, quam imbelle [Page 36] hoc telum! imo quam iniquum! Quippe peregri­ni erant Patriarchae isti (Melchizedecum excipio) & vitam vivebant ambulatoriam, & paene sylva­nam. Quid mirum igitur, si Templa nulla condi­dissent magnifica, sumptuosa: cum ne (que) domos privatas habuisse legas, sed tentoria! At non idcir­co Patriarcharum Gentiles, Chaldaeos, aut inquili­linos terrae, Cananaeos, in Urbibus, & splendidioris structurae aedibus non habitasse; ita ne (que) Templis caruisse opinandum: ut Patriarchas utris (que) de­mus caruisse.

Quinimo, si rem ipsam putemus potius, quam rei modum, aut nomen ab hoc datum: non falso affirmabimus, etiam Patriarchis sua fuisse Sanctu­aria, seu Templa, seu Fana, seu Thysiasteria dicas: id est, Areas saltem, sacris addictas, & effatas: ubi Altare ad Sacrificia, & arboretorum septa loco te­cti & parietum. Ut enim quem quis [...]; locum ha­bitat, non immerito domum ejus dixeris; ut ut sub tecto non fuerit: ita quo Deus loco peculiari­ter habitet, & praesentiam suam dignetur, uti (que) Domus Dei est, quamvis Area patens & sub dio sit. Unde Jacobus, de illo Betheli loco, ubi Deus ipsi apparuerat: ‘Quam terribilis est, inquit, hic locus! nihil est hic locus nisi Domus Dei, & haec porta coeli est.’ Domum enim parietes non faciunt, sed usus ad habitandum: ita nec Templum structurae splendor, sed usus ad Deum conveniendum.

Ejusmodi autem Fana posuerunt Patriarchae, ubicun (que) paullo diutius commorati sint. Abra­ham Sichemi, Gen. 12. 4. in Montanis quae ad Be­thelem ibid. 12. 5. In planitie, seu mavis, querceto [Page 37] Mamre, Gen. 13. 18. Ad Beershebam, ib. 21. 33. ‘Plantavit, inquit, Abraham Nemus ad Beershebam, & invocavit illic nomen Jehovae, Dei fortis, aeterni.’ In caeteris, fateor, non aperta Arboreti mentio; Thy­siasterij tantum. Sed ex hoc uno reliqua aestima­mus, & quidem Sichemi Thysiasterio adeo con­stat adjunctum fuisse arboretum, ut cum postea ob antiquam loci sanctitatem Tabernaculum illic ponebatur, Quercum, seu Quercetum, vel ipso Tabernaculi atrio inclusum, dicitur, Josuae 24. v. 26.

Porro Beershebae fanum instauravit Izaak, Gen. 26. v. 25. Sichemi Jacob, Gen. 33. 20. qui et in Mesopotamiam profecturus, aliud Bethele vovit, loco ubi Deus ipse apparuerat, Gen. 28. v. 22. Hic autem voti formulam velim cogitate expen­das. ‘Si prospere, inquit, reversus fuero—tum lapis hic, quem in statuam disposui, erit Domus Dei.’ Audi, domum Dei dicit; aut igitur Aedem Deo vovit Iacob, aut saltem locum, quem sacris circumscrip­turus erat, appellavit Aedem. Hujus [...] odi autem, & hac, quam dixi, forma, Loca, Patriarchae sacris obligasse putandi; non tantum pro necessitate vi­tae rusticae, & pastoritiae (quod tamen hic non neg­ligendum:) sed etiam ex ritu, & more prisco. Quale enim in principio Deus fecit Hominibus habitaculum, talia et illi fecerunt Deo. Hominem in Paradiso collocavit Deus, homines Deo plan­tarunt sacros Paradisos, id est, Lucos. Haec nimi­rum vera Lucorum origo: in quibus principio Patriarchae Deum verum; postea, multae gentes multos quo (que) Deos sunt venerati. Deinde, cum [Page 38] Domus & Urbes aedificari caeptae, & mutari ratio habitandi: tandem mutarunt quo (que) Loco sacra, & Palatia Deo posita; ut, quo homines habita­rent modo, habitaret etiam Deus. Quae caussa erat, dum populus in deserto Tabernaculis ute­retur, ut ipse Deus curaverit sibi fieri Taber­naculum: cum vero Cananitide occupata, ha­bitarent in domubus cedrinis, etiam Deo posita est Aedes cedrina: ut aeque magnifice habitaret ip­se, atque dederat habitare hominibus. Quamvis longo post temporc apud Gentes mansit consue­tudo, ut Templa in Urbibus tantum haberentur, in villis tantum Luci. Cic. 2. de legibus. ‘Constru­cta a patribus delubra in urbibus habento: lucos in a­gris habento.’ Unde Persius Lucum cum rure junx­it Sat. 1.— ‘Nec ponere lucum Artifices, nec rus sa­urum’—Ut vel hinc scias, Lucos principio, ut dixi, accommodatos vitae agresti & sylvanae.

At saltem, inquiunt, Apostolorum aevo, & proximo, Templa nulla, nulla Fana. Imo tu ob­jectionum vanus. Nam quid mihi ingeris tem­pora extraordinaria ad mensuram & legem or­dinariorum? Multa sunt, fateor, in Ecclesiae rebus, in quibus nihil ad dissimilitudinem valere potest, aut debet temporum dissimilitudo, in alijs xero (ea plerun (que) est externorum indoles) non parvum habent ad varietatem momentum tempo­ris conditio varia. In illis igitur non aegre te fer­rem sic objicientem, in his, nimis ipse a ratio­ne absim, nisi omnem sequelae rationem abesse dixerim.

Israelitis in Deserto natis Circumcisionem di­latam [Page 39] legimus, & multa ibidem pro temporis ratione tolerasse Deum, quae terram promis­sam adeptis, & confirmatis postea rebus, ul­tra noluit indulgere, Deutr. 12. 8. ‘Non facietis’(Mosis sunt verba) ‘secundum omnia, quae nos hic facimus hodie.—Non enim adhuc ingressi e­stis ad locum illum quietis, & ad possessionem il­lam, quam Jehova Deus tuus dat tibi.’ Simile hic tu de primis Christianis cogita; cum Ecclesia, ob persecutionem delitescens, velut in solitudi­ne egisse dicitur.

Sed quorsum ego haec talia? Christiano­rum Sacel­la Aposto­lorum tem­pore. non utar hoc ef­fugio: quinimo fidenter assevero, Christianis jam Apostolorum aevo fuisse Loca sua sacra, seu Sacella: neque in omni promiscue loco ad Dei cultum convenisse. Sacella, inquam, habue­runt, in primis forsan initijs occulta illa, ne­que adeo vulgo Gentium conspicua; quod aut partes forte, aut intra ambitum essent privata­rum aedium; ipsa tamen nequaquam privata. Fallunt enim, & falluntur, qui, quasi publi­cum esse non possit, quod semotum a conspe­ctu publico, nimis importune urgent, quia pa­lam Synaxes suas non celebrarint primi Chri­stiani, ideo non publicis, sed privatis convenis­se locis. D. Paulus. Aliud omnino Paulus innuit de Corin­thiorum Ecclesia, 1 Cor. c. 11. De nomine hic non contendam, an c&tum Ecclesiam dixit Pau­lus, an locum coetus: sed de re ipsa. Habu­erunt, inquam, Corinthij Locum sacris usu­bus peculiariter destinatum; non privati, sed publici juris.

[Page 40] Quid enim? annon objurgat eos Apostolus, quod propriam quis (que) coenam sumeret in Loco sacro? ‘Enimvero, inquit, num domos non habetis ad comedendum & bibendum? aut Ecclesiam Dei contem­nitis?’ ergo Ecclesia Dei, seu mavis, Locus Eccle­siae, non erat [...]; ergo neque privati juris, ne (que) ad usus cujusvis privatos & communes. Iterum, Quod si quis esurit, domi ( [...]) edat: ne ad condemnationem conveniatis. Ergo Locus sacrorum conventuum non erat, ubi quispiam domi erat: adeo enim hic abjungit Pau­lus, ut plane ei contrarium sonet [...], loco ad religionis conventum sacro. Quid vero postea fa­ctum seculo ab Apostolorum proximo, Ignatius, Anno 100. ab Ignatio discas, cujus integrum tibi locum adscriptum dabo, ex Epistola ad Magnesios. [...], inquit, [...]: En, quod pauci credunt, & tu miraberis, sacrarum sy­naxeon Locum [...] dictum, vel Ignatij aevo. Ut enim in alias hujus Hieromartyris Episto­las sis iniquior, hanc, spero, non dices supposi­titiam.

De hujus seculi fine, Tertul. Anno 200 aut tertij initio, Tertullia­num testem advoco, qui lib. de Idololatria, Cap. 7. [Page 47] ut ostendat, quam dissonum, imo plane e diame­tro esset religioni Christianae, Alumnum ejus Si­mulacrorum & Idolorum esse artificem: Tota, in­quit, die ad hanc partem fidei zelus perorat, inge­mens Christianum ab idolis ad Ecclesiam venire, de adversaria officina ad Domum Dei venire. Audi hic, fuisse jam Tertulliani aevo, quod Domum Dei ap­pellaverint, sed & Ecclesiam.

Imo adversus Valentinianos cap. 3. Domus hujus & formam & situm expressit illis verbis; Nostrae columbae Domus simplex (id est, non in la­tebris, nec sinuosa, ut serpentum) etiam in ae­ditis (id est conspicuis, non ut Valentiniano­rum in occultis) & apertis ad lucem (id est, ad Solis ortum conversis) amat enim figuram Spiri­tus Sancti (id est, columbinam, quarum cellulae non sunt occultae, aut ambagiosae) Orientem Chri­sti Figuram; eum nempe Justitiae Solem, Mal. 42. & [...], orientem ex alto Luc. 1. 78. in­digitat Scriptura. Nam quamvis tunc temporis Ecclesias non valde magnificas fuisse concede­rem: perperam tamen, & contra Autoris men­tem eo torquent multi vocabulum, Simplex. Quippe Tertullianus Serpentibus comparat Va­lentinianos haereticos, quod Eleusiniorum Cereris ritu sacra sua nescio quibus occultarunt, & my­steriorum anfractubus, & latebris locorum; qui­bus Orthodoxorum, ut columbarum, opponit simplicitatem, omnia contra, etiam loca ad cul­tum aperta, obvia, et conspicua habentium. Quid autem haec ad paupertatem, ad magnificentiam? nec ego certe video, quomodo in ornata & pau­pertina [Page 42] domus (hunc illi simplicitati tribuunt sensum) Spiritus tam gratiarum divitis gereret figuram.

Sed, ut pergam, Tertulliano prorsus consonat Constitutionum Apostolicarum autor, Constitut. Apostol. non qui­dem Apostolici, at hujus saltem aevi.

Hic lib. 2. cap. 57. de sacrorum conventuum lo­co, [...], inquit, [...], &c.

Ad hoc quo (que) seculum, si non ulterius, pertin­git, quod Eusebio testatum Eccles. Hist. lib. 8. cap. 1. ubi agit de felici rerum Christianarum statu ante Dioclesianum. [...], inquit, [...] ▪

Expende verba, Diocletian. regnare c.epit An. 204. [...]. Quando tu aedificata censes, quae ante Diocletiani imperium dici potuerint [...] [Page 43] [...]? nonne uno aut altero ante secu­lo? Aut nihil video, aut priscum, ut vere possit dici, non video, quod unam saltem non implevit annorum centuriam.

CAP. IX.
Responsum ad Objectionem de Omni-praesentia. Il­lam non magis nobis, quam Iudaeis Templi rationem adimere; neque omnem Dei pre­sentiam a nobis Templis adstrictam; sed spe­cialem ejus modum. Quomodo hic modus di­ctus in sacris literis: item aliter objectis respon­sum.

ULtimum mihi restat sternendum agmen; quod sub Omni-praesentiae vexillo. Ubi (que) ais esse Deum, & ex sacris literis nos doceri, non habitare eum in Templis manufactis. Recte. Agnos­co quod ex sacris literis; at vero hoc idem sub lege dictum aio, & de Templo Solomonis, quod tamen non negaveris fuisse Templum. Non magis igitur nobis adimit rationem Templi, quam il­lis adimebat. Nam. 1. Reg. 8. v. 27. ‘An revera, in­quit Solomon, habitaret Deus in terra? ecce Caeli ipsi, & Caeli Caelorum non capiunt te: quanto minus Domus haec quam aedificavi.’ Attamen ipse supra v. 13. ‘Plane, inquit,aedificavi tibi Domum Habitaculi, stationem, in qua resideas in secula.’ Et Deus ipse de Tabernaculo, in cujus locum subijt hoc Tem­plum, [Page 46] Exod. 25. v. 8. ‘Faciant, inquit mihi(Is­raelitae) Sacrarium, ut habitem inter eos.’ Et de Caelis ut dicam, quoties in supplicatione sua So­lomon Caelum vocat Habitaculum Dei; Locum & stationem habitationis ejus, & quid? Num im­pie nos Deum compellamus, Pater noster, cui es in Caelis? at Christi exemplo facimus. Age igi­tur, etiamnum Omni-praesentiam Dei ingeris? Certe inquis, apud Jeremiam dicit Dominus, Ego Caelum & terram impleo. Fateor; At tu mihi in­terim expedias velim, quid illud Iacobi sibi vo­luit Bethele a viso divino evigilantis. Certe in­quit, Jehova est in hoc loco: attamen ego nes­civeram. Quid hic putas? an ignorasse Omni­praesentiam Dei? an nondum satis evigilasse Pa­triarcham? utrumcunque dixeris, impie & fal­so dixeris. Videsis ergo Argumentator, quam non privatum in nos tuum telum: imo si te sequa­mur interpretem, quam manifesta pugna, & in­dissolubilis plane nodus.

Verum nos, ut rem utrobi (que) praestemus sal­vam: ut nec de praerogativa sua periclitentur Templa, nec de veri consensu divina elogia: ecce totum hoc difficile triplici responso expedimus. Primo sic, Deum in Templis & locis sacris non habitare inclusione Essentiae, sed speciali praesen­tiae modo; quod ad illam ubi (que) esse; quod ad hunc, non esse ubi (que). illa Caelum & terram im­plere; hoc in Caelo esse; in terra non adeo; in sa­cris locis; non in omnibus adeo locis. Idcirco Jacob, qui Essentiae ubiquitatem prope didice­rat, in Bethele tamen nesciverat fuisse Deum: [Page 43] nempe tamen speciali praesentiae modo. Hunc au­tem peculiaris praesentiae modum Faciem Dei dictum; & qui eo venirent, coram Deo venire, co­ram Deo consistere: eundem (que) phrasi ista Collo­cationis nominis Dei expressum: item oculi, & cor­dis Dei metaphoris: ut 1. Reg. cap. 9. ubi tria ista conjuncta reperies in sermone Dei ad Solomo­nem. ‘Consecravi, inquit, Domum quam aedificasti; ut collocem nomen meum ibi us (que) in seculum: eruntq, oculi mei, & Cor meum ibi omnibus diebus’ Est enim peculiaritas haec, quasi Cor & oculus praesentiae divinae. Secundo, Deum non habitare in Templis manufactis, hoc aio, eo sensu capiendum, non ha­bitat, ut nos habitamus; quasi ijs indigeret ad habitandum. At (que) ad hanc mentem temperanda esse verba Pauli discas, ex ipsis Pauli verbis. De­us, inquit, ‘qui fecit Mundum, & omnia quae in eo sunt, quum sit Caeli & terrae Dominus, in manufactis templis non habitat; nec manubus hominum colitur, alicujus rei egens; quum ipse dat omnibus vitam & halitum & omnia.’

Postremo, non habitat Deus in Templis ma­nufactis; qua nimirum, aut quia manufacta: quaecun (que) tandem sit operis forma, quantacun (que) magnificentia. Non fabricae enim modus, aut ar­tificis manus divinam accersit praesentiam: sed usus ad Deum verum, vere, rite (que) colendum.

CAP. X.
Proprietates duae Rerum sanctarum expositae; & finis huic disserationi impositus.

CErnis ita (que) ut triplicis responsi scuto me, caussam (que) mean obtegerim: primum praeci­pue repellendo, & frangendo erat advorsae manus impetum, duo postrema magis eludendo. Ita tandem in vanum dedi, quot quot in Sanctitatem missa tela objectionum; adeo (que) plene ipsam as­sertum ivi Personis, Rebus, & Circumstantijs Re­rum Nunc, quae ultima restat propositi mei pars, de Proprietatibus agendum hujus Sanctitatis re­lativae: quas quidem duas explicabo, Discrimi­nationem, & Praestantiam. Discriminatio est, qua res in aliquo genere sanctae discriminantur ab ali­js in eodem genere rebus. Praestantiam voco Dig­nitatem, rebus Sanctis a Sanctitate adscitam. Dif­ferre autem res Sanctas a non Sanctis, & commu­nibus, adeo per se clarum est, ut a me illustrari non sit opus. ‘Id docet rebus Sanctificatis a separati­one data appellatio, docet ipsius Dei vox ad Mosen di­centis; Ego sum Jehova Deus vester, qui discrevi vos a populis, ut sitis mei,’ id est, sancti sitis. Idem deni­ (que) postulat ingenium alterius proprietatis, quam huic sociam dedi. Differt enim quod praestat: at praestare res Sanctas communibus, & sublimita­tem quandam ex Sanctitare adipisci, manifestum est; quia Dei sunt. Nam quae eatenus spectantur, prout in alicujus sunt Dominio; ea dignissima [Page 47] sunt, quae possessoris dignissimi. Secundo, idip­sum adfirmatum habeo ex sacris literis. Jehova, inquit, Deut. 26. 28. ‘Stipulatus est sponsionem a te hodie, te fore ei populum peculiarem,— ut efficiat te sublimem supra omnes gentes, quas fecit, laude, no­mine & gloria; & ut sis populus SanctusJehovae Deo tuo, quemadmodum locutus est.’ Audi hic popu­lum peculiarem, sanctum, sublimem. Peculiarem; ideo Sanctum. Sanctum: ideo sublimem supra omnem populum. Deni (que) adeo agnata est haec proprietas rebus Sanctis, ut ipsa nomina Sancti, & Divini, abierunt in notionem Excellentiae. Hinc apud principem Poetarum [...] est [...] & quod in suo genere praestat. [...] idem. Sic [...] etiam [...] & [...].

Quam locutionem nec Hebraea lingua ignorat. Abramum enim, Gen. 23. 6. appellant Hethitae [...] principem Dei; id est, honoratum & excellentem. Et Ninive Ionae 3. audit [...] civitas magna Deo, id est Urbs amplissi­ma, & nobilissima. Plura non addam. Res magnae & egregiae Dei dicuntur, & sacrae: quia res Dei, & sa­crae, res magnae sunt & egregiae. Atque ita de San­ctitate dixi, quae pro instituto meo, & pro mente. Laus aeternae Menti.

CAP. I.
Obscuram, & ancipitem esse de hac Tractatio­nem. Veneratio universe definita: distincta in Internam, Externam. Vtraque in Religio­sam, Sacram, Civilem. Trichotomia quare praelata. Sacra mihi selecta, difinita, expli­cata. Sanctificationem eam dictam, & quare. Sanctificatio duplex: [...] quo­modo differunt. Comprobatur Definitio Ve­nerationis Sacrae.

A Sanctitate relativa transeo ad Venerationem debitam rebus ita Sanctis. Rem profecto, si quid aliud, obscuram, perplexam; sed & valde lubricam: ut non mediocre mihi ut robi (que) peri­culum; ab inscitia illinc, hinc a lapsu per insci­tiam; ne mentis hujus oculo aut parum, aut nihil sim perspiciendo; aut si quid, oculo parum recto. Ut ut sit, quam ipse delegi sortem nunc in inte­gro non est, ut detrectem. Libabo igitur, sed bre­viter, & cum Homero [...]. Quid enim hic vela pandam? hoc ipsum timide, quod pe­dem omnino pono in hanc cymbam.

[Page 49] Venerationem universe finio, Agnitionem emi­nentiae habitam; est (que) duplex: Interna & Exter­na. Interna est, quam mens & affectus habent▪ Externa, quae ab illis foras ostenditur actu aliquo externo. Ab illis dixi. Mentem autem innuo & affectum: id (que) jure. Non enim sunt hae species aequo jure; sed, ut logici loquuntur, [...]: quod nimirum priore posterior habeat, quod genus habet; id est, sit Veneratio: omnis enim externa significatio, ut ut operosa, intrinsecus non oriun­da, inanis est: nec Venerationem vere dixeris, sed larvam hujus▪

Porro utra (que) harum etiamnum tripliciter mi­hi partienda; in Religiosam, Sacram, Civilem. Religiosam voco; Quae Essentiali sanctitati de­ferenda, & eminentiae super omnia sublimi, id est, Deo. Sacram, quae relative sanctis: Civilem, quae civili ratione eminentibus. Prima sola absoluta est, cum Deo absolute detur, & propter ipsum: secunda propter relationem ad Deum: tertia propter imaginem. Omnis enim Eminentia civi­lis, non a Deo solum est; sed & imago Dei. De Regibus aperte dictum: Vos Dij estis. Et ut illi potestatis; it a Parentis etiam potentiae, Senes aeternitatis divinae gerunt imaginem. Quantum jam a Deo Relatio ad Deum: Quantum Imago pura ab archetypo: tantum distat Veneratio sa­cra & civilis ab religiosa; non gradu tantummodo, sed & specie; imo plus quam specie. Etenim Specierum analogarum, seu [...] (tales au­tem hae sunt) ea est indoles & natura, ut cum ge­nere [Page 50] nec aeque participent, nec plene conveniant: ideo discrepent plus quam specie.

Jam ex hac Venerationis triga, Sacram so­lam destinavimus futuro sermone illustrandam. Nec id te moveat, quod Sacram dixi ad differen­tiam; quasi Religiosa etiam non esset sacra. Ad has enim angustias distinctionum cogit me verbo­rū inopia. Quam ut tu recta mente suppleas, quae­so, sic capias meam mentem; religiosam quidem ve­nerationem sacram esse; sed & plus quam sacram: hanc autem a me speciatim dici Sacram, quod sim­pliciter sit, & tantum sacra; non etiam Religiosa.

Trichotomiam autem hanc aliorum in hoc ne­gotio Dichotomijs praetuli, ut tutam magis & illustrem. Horrui enim [...], & [...]; Acroceraunia; divisionem principio & per se non malam, nisi ea quidam usi male: nunc certe a [...] lubricam & perplexam.

Nec tamen posterius illud [...]; mem­brum satis commode aptaveris omni Venerationi sacrae: personis quidem facile; non item Rebus sacris. Quid enim? qui proprie Rebus (res hic a personis habeo distinctas) [...] exhi­buerit: idem conjugatorum lege & proprie re­rum diciretur [...]: at hoc dictu incommodum; quia non rebus personae, sed res personis subji­ciendae. De altera illa quorundam e nostris in Religiosam & Officiosam, vereor nimis, ut illud officiosum parum absit a civili: aut si sacrum admittat; non tamen pro bono aut claro hujus Doctrinae futurum, ut Sacrum civili sic eamus confusum.

[Page 51] Quin redeo ad id, quod proprie ad meam Spartam; & Venerationem sacram supra mihi utcun (que) descriptam definio; primo brevius, Actum rem Sanctam sancte habendi: explicatius vero, Qua verenter habemus rem sanctam mentis, affectuum, omnium (que) actionum nostrarum, quae erga aut circa ipsam, conformitate ad ipsam. Hoc nimirum est rem sanctam sancte habere: hoc est agnoscere Eminentiam sanctam; cum cogitatio­nes, cum affectus actiones (que) nostrae, quae circa ip­sam, exiguntur quasi ad sanctitatis eminentiam. Si­cut enim cognitio omnis est a conformitate men­tis cum re cognoscenda: ita agnitio voluntatis etiam, affectuum (que) cum re agnoscenda. Nam illa, ut discriminem, solius est mentis; haec volun­tatis affectuum (que) menti mixtorum. Porro, quae sunt rei sanctae ad eminentiam essentialia; eadem sunt ad verenter seu eminenter habendum requi­sita Talia duo sunt, Peculiaritas, quam dixi, & Differentia a rebus communibus. Illa esse tia est rei sanctae, unde fluit eminentiae seu praestantiae attributum: haec gradus est ad ipsam. Sicut au­tem utrun (que) Eminentiae rei sanctae necessarium est, ut sit: ita utrius (que) aestimatio & agnitio ad Agnitionem eminentiae: quod enim Philosophi dicunt, prout res in essendo habent, ita quo (que) habere in cognoscendo: ei nos adjicimus, ita quo (que) habere in agnoscendo. Breviter igitur sic habe. Qui eminenter, seu eminenti loco habet, quod ex Sanctitate eminet; is reveretur & ve­neratur: quod vero eminenter habetur, necesse est quo (que) prae alijs haberi peculiariter, & ab illis [Page 52] differenter. Cum autem tribus istis absolvatur Sanctitas ipsa; fit, ut idem sit venerari seu hono­rare rem sanctam, at (que) ipsam habere sancte. Ut qui rem sanctam prae alijs peculiariter, ab alijs differenter, & super alias eminenter & sublimiter habuerit: Idem sancte habuerit & veneranter. Hinc sacris literis veneranter habere rem sanctam, sanctificare dicitur. Sanctificabis diem septimum, id est, sancte seu veneranter habebis, aut sancte ages hunc diem. It a Solomon, 1 Reg. 8. v. 64. ‘Sancti­ficavit internam partem atrij, quae erat ante Domum Rohovae, eo quod parasset ibi holocausta & munera.’ Id est, non consecravit, hoc enim jam ante factum; sed sancte habuit, & honoravit actubus in eo re­ligìosis. Item in oratione dominica, Sanctificetur nomen tuum, est, sancte & veneranter habeatur nomen tuum.

Laborat tamen haec vox ambiguitate ex dupli­ci significato. Interdum enim est ex non sancto sanctum facere, id est Deo addicere & consecra­re; Hebraeis fere [...] in Hiphil, alias est, quod dixi sancte habere, sancte uti, Hebraeis [...] in Piel: quo discrimine de Hebracis verbis observa­to, proclive erit conciliare duo illa loca contra­dictorie alioquin pugnantia; primum Exod. 13. 1. ‘Allocutus est Jehova Mosen dicendo; Sanctifica mihi omne primogenitum, quicquid aperit vulvam apud Js­raelem ex hominibus & jumentis: meum enim est.’ Sed nunquid non contrarium sanxit, Lev. 27. v. 26. ‘Veruntamen, inquit, primogenitum, quod pri­mum gignitur Jehovae ex bestijs, ne quis sanctificato illud, sive bos, sive parva pecus:’ Jehovae est▪ Jehovae? [Page 53] quid, inquam, si Jehovae? Monstri simile: si uni eidem (que) ratiunculae vim tribuas ad contra­ri um illationem. Sanctifica primogenitum, quia Jehovae est; ita prius habuit. Ne sanctifices pri­mogenitum; quia enim Jehovae est: ita poste­rius habet. At tu sic expedito hunc nodum. ‘San­ctifica mihi omne primogenitum; id est’ [...] sancte habeto, sancte utitor: quia scilicet Jehovae est: bona ratio, ut quod Jehovae sanctum, idem habe­atur sancte, & sanctis cedat vsubus. Item, ‘Primo­genitum nemo sanctificet;’ id est, [...] nemo con­secret. Illatio haec non minus bona, non tu facies sanctum, qui jam sanctum est: Jehova ipse fecit sanctum. Differentia haec insignis est; ut minus sit perpetua, & tamen ex ijs, quae haud putares: ad eam flectas multa: ego vero me ad id a quo deflexi.

Dixi enim, Venerationem sacram positam esse in rem sanctam peculiariter & differenter haben­do Quod de omni honoris etiam civilis significa­tione verum, speciatim monstrabo de Honore sa­cro, ex dictis & edictis sacris. Primo igitur, de sa­cro Unguento praeceptum, Exod. 30. 31. ut ve­neranter & sancte haberetur. Oleum, inquit, Uno­tionis ‘Sanctae est hoc mihi per generationes vestras,’ id est, sancte habebitis mihi hoc oleum per generati­ones vestras. Quo jam hoc modo fiat, qua via, si quaeras, verbo tibi respondebo ex ipso verbo: vsu nimirum peculiari. ‘Carnem enim hominis, in­quit, ne quisquam eo ungito, aut secundum confecturam ejus ne facitote’ simile ei; rationem audi. ‘Quia res sancta est.’ 1. Totum hujus confecturae genus [Page 54] Deo & sacris vsubus addici ur. ‘Res sancta esto vo­bis,’ id est, idcirco vos sancte & veneranter habebi­tis, peculiariter & differenter ab alijs unguentis habendo Idem de suffitu sacro lege v. 37. ‘Secun­dum hujus suffitus conjecturam ne facitote vobis’ (id est, hujus confecturae suffitu communiter ne u­timii, ‘res sancta esto tibi;’ id est, tu sancte ha­bebis peculiari & sancto usu.

Atqui omnium apertissime, Ezek. 22. 26. pro­fanatio rerum sanctarum per exegesin expo [...]itur, non discernere inter sanctum & profanum ‘Sa­cerdotes, inquit, prophanant res sanctas meas: inter sanctum & profanum non discernunt, &c.’ Si non discernere profanatio sit; quid discernere erit, nisi sanctificatio & veneratio? Nec alium certe ob caussam voluit Deus Judaeos vitae institutum magnam partem diversum habere ab alijs Gen­tibus; nisi ut, quam ipse nationem sibi peculi­arem fecerat & sanctam; ipse quo (que) se sancte haberet & differenter. Mihi non credis? Deo crede; qui Levit. 20. v. 24. 25. &c. ‘ Ego, inquit, sum Jehova Deus vester, qui discrevi vos a populis. Vos igitur discernetis inter bestiam mundam; & im­mundam, & inter avem immandam & mundam; neque abominandas efficietis animas vestras ulla bestia, aut ulla ave, aut ullo quod premit terram, quae discrevi vobis ut immunda habeatis. Sed eritis mihi sancti, quia sanctus ego sum Jehova, qui dis [...]r [...]vi vos a reliquis po­pulis.’ Non igitur ciborum discrimina, ne (que) mun­ditiei & immunditiei leges & similes observationes alias crediderim ad typum futurorum, saltem praecipue, instituta: sed ad peculiaritatis & sancti­tatis [Page 55] symbola. Quam idcirco, cum sublatum ibat Deus, Ecclesiam facturus catholican, promiscuo ciborum usu Petro imperato, declaravit tanquam signo apprime convenienti, Ecclesiam deinceps sibi fore ex omni gente promiscuam. Et, ut hic tandem testimoniorum desinam, hoc ultimum ha­be ponderis non ultimi: D. nempe Paulum pro­phanationem sacrae caenae non alia dictione expressisie, quam [...] id est, peculiariter non habere, non discernere pa­nem mysticum: Ut hinc discas, discretionem es­se Venerationem; discretim habere, sanctifica­re, & vereri sancte.

CAP. II.
Probatur eam sacris rebus deberi: ubi brevis primae ta­bulae Decalogi analysis.

SED jam satis, inquis, intelligo, quid sit & in quibus sita Veneratio sacra; at qui probabis, hanc, quam explicasti, talem, adhuc dum deberi rebus sacris? Qui inquam, nisi, quod adhuc sunt res sacrae: ergo & debitum sacrarum rerum. Objectum enim quandiu manet, manebit etiam officium circa hoc objectum. Haec una ratio est, et firma; cui addo idem a Deo mandatum in quar­to Decalogi praecepto, de quo, ut fidem faciam, prima tabula brevi analysi mihi a perienda est.

Prima tabula exhibet officium nostrum erga [Page 56] Deum: id vero est vel erga Ipsum, vel erga ea quae ad Ipsum. Officium erga ipsum Deum vel inter­num est, vel externum. Internum est, vt ipsum solum agnoscamus esse Deum; id est, omnium entium Primum et supremum, ideo (que) ipsi soli honoris, amoris, Timoris et obedientiae nostrae deferamus primas et supremas, et in hoc est pri­mum praeceptum. Externum deinde officium est, vt cultum hunc externe faciamus [...] et divinae naturae congruenter: ne (que) Deo simili­tudinem fing mus vllius rei creatae, quam, vel ad Ipsum respectu, ven remur: ‘quia Jehova Deus noster Deus Zelotes est,’ ne (que) ferre potest, vt crea­turae tanquam objecto, vel representative exhibe­retur cultus ipsi debitus. De hoc est secundum praeceptum.

Sic fuit officium erga Deum Ipsum: in reliquis sequitur officium erga Ea quae sunt Dei; quae ite­rum vel interne ipsum spectant, vel externe. In­terne potentia, providentia, voluntas, gratia & ejusmodi, quae uno nomine appellantur Dei no­men. De his praecipitur, ne temere aut inaniter habeamus, vsurpemus; & de hoc est tertium praeceptum. Jam quae externe Deum spectant, ea vero sunt Peculia Dei, & res sacrae cujuscun (que) generis, seu Personae, seu Res speciatim dictae, seu Circumstantiae rerum & personarum, ut lo­cus et Tempus sacrum. At (que) de his omnibus af­firmo in quarto mandato praceptum, ut sancti­ficemus, id est, sancte habeainus, imo ut memi­nerimus sancte habere: quia nimirum Dei sunt. At, inquies: sola hic de Tempore sacro mentio; [Page 57] de reliquis nulla. Mihi vero hoc ipsum satis est, quod de tempore sacro: cum haec sit Synec do­che Decalogi propria; ut ex una specie intelli­geremus omnes ejusdem generis species: ex u­na rerum sanctarum specie omnes omnino res san­ctas.

Et quidem particularis propositio rationem habens annexam aequipollet universali illi, quae foret integri Syllogismi Major. Ut Dies septi­mus est dies Domini Dei tui: Ergo dies septimus est sanctificandus. Enthymema hoc si compleveris, Major erit, Omne quod Dei est, id nobis sancte habendum est. Jam assumo ego, Non solum tem­pus sacrum, sed omnes res sacrae, Personae, Res, Loca, Dei sunt. Ergo unumquod (que) horum est sancte, seu honorifice & veneranter habendum.

CAP. III.
Ventum ad Venerationem sacram dividendam, & ma­gis speciatim exponendam. Prima divisio in Inter­nam & externam; utraque illustrata. Externa am­plius divisa; & de ea Regulae.

ITA hactenus definivi, explicavi, & adserui Venerationem sacram: sed id promiscue & universe; nunc amplius videndum, quid ea spe­cierum habet, quid divisionum, quas certe ge­minas ostendit, tum ex se, tum ex Objectorum varietate sumendas▪ Per se dividitur, ut omnis vniverse Veneratio, ita speciatim sacra in Inter­nam [Page 58] & Extemam. Quarum, quas supra finitiones habui, hic inculcare non est animus: sed adapta­re rei praesenti. Internam igitur hic dico, Cum in­terne, & animo rem sacram habemus peculiarem, differentem & sublimem: Externam, Cum idip­sum externe praestamus actu aliquo externo; nempe Oris, Gestus, Operis. Oris, cum honori­fice & pro decoro sublimitatis sanctae loquimur, alloquimur: Gestus, cum corpus ipsum singu­lari & praecipuo quodam motu, situ, habitu quod intus est Venerationis effigiat: Operis deni (que) cum item praecipuo tractamus modo, nec sanctis vt vulgaribus vtimur, nec in ijs quae vulgaria.

De Interna modica lis est; forsan nulla. Quic­quid sit, solvunt ea quae ad genus ipsum dixi ge­neratim; sufficiat igitur tantum posuisse, non vlterius evolvisse. De externa major lis: tum an sit, tum quo modo sit habenda. Illa nimis quam iniqua est, & sine omni ratione. Quae enim cogi­tare fas, & affectu intus concipere: cur non & proferre liceret Ore, Gestu, Opere? Certe quod istis ostentare & foras repraesentare nefas: etiam concipere, etiam cogitare impium. Argumenta­tio haec solida est & [...], sed rem porro praeceptis & exemplis evincam, cum speciatim mihi ventum ad Venerationem Locis sacris as­serendam; quae principue mihi in animo, fateor, cum primum de Veneratione cogitandi animus: nunc in postremum rejecta locum, nec ita, vt pu­tavi, prolixe explicanda.

Jam vero alteram illam de Modo litem; qua forma, quo actuum externorum genere exhiben­da [Page 59] Veneratio: eam quidem ancipitem agnosco, & magis tenebris involutam; mihi quo (que) ut di­fficilem, ita nec tutam explicatu. Quid enim? Naufragium hic multorum video: his Scyllae al­lisa; illis Charybdi absorpta nave: dum hi Ve­nerationis praetextu idololatriam; illi hujus fuga contemptum inducunt omnis rei sacrae: adeo specie tenus in multis idem, in pleris (que) simillimum est, quod externe apparet in Veneratione tam sa­cra, quam religiosa: vt fines vtrius (que) incauta miscuit superstitio, & terminos movit ab antiquo positos. Quos ego aliquatenus dignoscendi & re­ponendi spe, age, navicula mea audebo per hoc fretum. Sed, ut Augures olim in Coelo signabant partes; ita ego species in Veneratione vniversa ad augurium veri.

Omnis Externa Veneratio aut Personalis est, aut Realis. Personalem hic voco, Quae pura puta actione, id est, motu gestuve corporis absolvi­tur: Realem, quae praeter actionem ipsam, rem in­ter agendum adhibet, aut agendo efficit: ut qui Principem muneris oblatione honorat, Reali ho­nore facit, quia rem muneris adhibet inter hono­randum. Prior harum Personalis per se indifferens est ad Deum & humana; & alterutris tribuitur recte, si mens & intentio recta venerantium. Re­alis non item: quod multa hic sunt ingenio ad Deum solum spectanti; non autem indifferen­ti ad Deum & Humana. Hujusmodi quae dico, sunt omnia, quae aut de re, aut ad rem fiunt so­lius Dei propriam; id est, de objecto in solius Dei potestate & jure, aut ad finem ipsi soli peculia­rem. [Page 60] Objectum intelligo, de quo actio quocun (que) modo est, aut significando, aut mutando, aut ef­ficiendo; si hoc enim in Dei solius jure fuerit, & actio ipsa erit ad solum ipsum. In hoc genere est Consecratio quaevis. Est enim de re sacra facienda: at haec solius Dei est, & ab respectu ad ipsum. I­tem Sacrificium, quod ipsum quo (que) consecratio quaedam est, & praeterea de re animae quae sub­jecta soli Deo. Eodem pertinet Primitiarum, & aliarum quaru meun (que) rerum oblatio sive [...] pro frugum incremento, pro negotiorum successu, &c. sive, [...] pro exauditione precum: nam haec de rebus sunt in solius Dei potestate ad conferendum.

Porro, qui externae Venerationis modus per se, vt dixi, & ad Deum referri potest, & ad ea quae alia sunt a Deo: is vel ita manet, vt est, indiffe­rens, vel ex accidenti restringitur, caussa vel Cir­cumstantiae vel Moris. Caussa circumstantiae, Dei & sacrarum rerum fiunt propria, quaecun (que) fiunt inter ipsa sacra. Caussa moris, Dei fiunt propria, quae more & instituto legitimo vsurpantur erga solum Deum: rerum itidem humanarum, quae in solis humanis rebus.

Ita breviter omnem in externa Veneratione actum explicui & eduxi in conspectum mentis. Jam in singulis, quid fas, quid nefas, si mihi cen­sere fas, ita censeo.

1. Natura sua ad solum Deum pronum, qui creaturis adhibet ad externam venerationem, pu­rus & proprie dictus Idololatra est; & tales asteve­ro, qui sacrificant, qui consecrant, qui vota faci­unt creaturis.

[Page 61] 2. Quam venerationis ceremoniam vel omni­um gentium publicus, vel alicujus privatus mos Deo fecit proprium, extra Deum adhibere Sa­crilegium est. Ejusmodi forsan est (aliud in ge­stu vix memini) oculorum elevatio ad Caelum; sin minus, tales certe dixerim, istos Ecclesia­sticae melodiae Psalmis Deo cantandis peculia­riter consecratos. An non & Organa quae vocant? amplio.

3. Quod natura alioquin adiaphora, circum­stantiae tamen caussa fit rerum sacrarum propri­um, qui circumstantia tali transfert ad res non sacras, prophanator est rei sacrae. Haec regula non tolerat salutationes, honoris delationes, & allo­cutiones civiles inter sacra & in loco sacro. Nam quae haec impietas est, cum ad Deum coeperis, ad homines converti, misso Deo? Quodcun (que) fece­ris tali loco, tali tempore, ad Deum solum facien­dum, sive gestu, sive ore, sive opere.

4. Quod natura pariter & vsu indifferens est aut instituto humano privatim humanis datum, id fas est Deo & sacris adhiberi: si tamen non abfuerit a decoro sacro. Ut si quae fuerit gestus de­cori caeremonia in civilibus tantum adhuc vsur­pata, potest ea, si Ecclesiae videbitur, etiam Deo adorando adhiberi. Quam vis enim quae dei semel sunt, nostra amplius non sunt, nec debent esse: quae tamen adhuc sunt nostra, vel privatim, vel vtcun (que) communia; ea sacrari possunt, & Deo fieri propria.

CAP. IV.
Altera divisio Venerationis sacrae ex Objectis, in Vene­rationem Personarum, Rerum, Locorum, Temporum. In singulis aliquid diversum; praesertim de externis: id leviter ostensum.

ABsolvi de Divisione prima; insequor alte­ram, quae ex Objectis: unde quadruplex mi­hi exit Veneratio sacra, Personarum, Rerum, Lo­corum, Temporum. Nam in singulis horum, quae genere vna, specie diversa est Veneratio, propter accommodationem diversam.

Id (que) de vtra (que) veneratione verum. Suus enim Internae est in affectu modus▪ Externae in effectu mos venerandi. Virum Dei veneror; etiam men­sam & altare Dei verenter habeo; etiam alias res sacras. Atqui lapis est, qui eodem affectu lapidem & lignum colit, quo debuit personam. Idem de Loco & Tempore cogita. Veruntamen non negabo, in veneratione interna, vt non facile animadverti, ita difficillime explicari, quam dico, differentiam: & certe, quanta quanta est, non aliunde eris dis­cernendo, quam ex mente recta, & recto de re veneranda sensu. At vero externae venerationis clara sunt discrimina. Ut enim in rebus naturali­bus formarum differentias vix aut ne vix assequi­mur; materiarum oculis vsurpamus: eadem hic ratio: latet quod intus est; quod foras pro­dit, varium se prodit & multiforme. Cui rei ex­emplo illustrandae ternae istae erunt, quas dedi, [Page 63] partes huic Venerationi externae; O ris, Gestus, Operis. Ab oris Veneratione incipiam. Ea duplex est, Loquendi, & alloquendi. Loquendo, honora­mus omnem rem sanctam; alloquendo, personas tantum: honorifice enim loquimur de omni re sa­cra; personas tantum alloquimur honorifice. Ge­stus vero aut totius est corporis, aut partis. Toti­us gestu, id est, incurvando aut procumbendo, &c. gestu inquam, ipso, aut fallor, aut Personis solis exhibenda▪ Veneratio, partis etiam, Non per­sonis: vt manuum ablutione, quam veteres v­surparunt in sacris tractandis: aut pedum nuda­tione, quam in calcandis locis sacris. At tempori honorando adhiberi gestum non dixerim, nisi for­te solenne illud festis diebus in vestitu & ornatu studium huc referrem. Veneratio deni (que) seu San­ctificatio operis, ea quidem, quod ad Personas, in officio sita est erga personas: nimirum aut ip­sorum erga se, aut aliorum erga ipsos: quod ve­ro ad Res, & reliqua Sacrorum genera, in vsu eo­rum sacro, nempe Rerum, Locorum, Temporum. At in omnibus hisce suus cui (que) generi proprius debetur vsus, opus proprium. Personae sunt sa­cris tractandis & administrandis. Res alendis per­sonis, aut alias inserviendo ipsis; quarum abu­sus sacrilegium dicitur: In Locis deni (que), & Tem­poribus sacris sacra fiunt decore, fiunt ordinate.

CAP. V.
Re iquis omissis, Locorum & Templorum Veneratio accuratius, & distinctius explicatur: eam duplicem esse; Rei & Circumstantiae rei: de utra (que) dictum: & de precibus privatis, quatenus & quare in Loco sacro habendis.

SED omnia haec singillatim percurrere nec au­deo, nec possum; Unicam mihi seligam Loco­rum & Templorum venerationem sacram; in quam altius penetrabo, & navigio meo, si possim, transibo istud fretum. Primum autem genera quaedam ejus, seu modos monstrabo; vt scias quid tuebor: muniam deinde rationibus & auto­ritatibus, tam sacris quam ecclesiasticis.

Veneratio igitur Loci sacri alia Rei est, alia Circumstantiae rei. Illa est, cum res ipsa, seu id, quod fit immediate, fit in honorem loci. Haec, cum res ipsa Deo quidem fit; & in honorem so­lius Dei: circumstantia vero rei accommodatur in honorem Loci. Vel sic. Veneratio a circumstan­tia est, cum actus quidem ipse Deum, eum (que) so­lum, spectat; circumstantia vero agendi hono­rem loci. Illius exemplum apud nos capitis aper­tio; apud Orientales, praesertim Judaeos, nudatio pedum. Vel ideo, quod hae corporis partes vide­bantur maxime locis honorandis aptae, quibus ipsa loca insistimus & premimus; vel quia omnis reverentia humiliatio quaedam est; hic autem ritus fuerit humiliationi significandae, vt apparet [Page 65] ex 2 Sam. 15. 30. Vbi Davides & populus cum ipso luxerunt, obvolutis seu opertis capitibus, & nu­dis pedibus. Vt vt sit, hunc ritum vsurparunt etiam Deo monente, Moses & Josua: nec abnuit hodiernus Judaismi mos, nec Mahumeticae blas­phemiae ab Arabia. Posterioris modi exempla sunt preces, sacrificia, adoratio, & quae his similia, sa­cra officia in Loco sacro, aut eo versus peragenda. Nam preces ipsae, &c. Deo soli fiunt, & ipsis Ip­sum solum veneramur: circumstantia vero pre­cum, quod hic loci fiunt, quod huc vel illo ver­sus; id Loco est honori [...] Deo: quod Loca ea Loca Dei sunt, & propter Deum honoranda.

Ut qui Calum versus orat aut adorat, non ideo Caelum adorat, sed Dominum Caeli: ita ne (que) Locum, ne (que) Mensam Dei, aut mysticum Sa­cramentum, qui in, aut coram illis orat, aut ver­sus illa.

Ut autem illic, gestus circumstantia, reliquis mundi partibus praeferri Caelum in honorem quendam expetit Caelo: idem hic puta; tum ho­norifice & ex decoro sanctitatis haberi Loca & Mysteria sacra; cum in ipsis habentur, aut ad ip­sa, quos Deo praestamus actus sacros. Cogita e­nim mihi tempus sacrum: vt com parando in vi­cem illustriora evadant, quae velim. Vult Deus vt sancte habeatur, seu honoretur Dies septimus. At qui tandem hoc aut melius fiat, aut magis ad Legislatoris mentem, quam Religionis exercitio & cultu Dei publico. Sed nemo idcirco dixerit Diem ipsum religiose coli, quinimo Deum in die: [Page 66] colendi vero circumstantia honorari ipsum diem. Idem hic cense; Cultu ipso Deum, circumstan­tiarum accomodatione in cultu & ipsum honora­ri locum, & deberi honorari, quia Dei locus. Unde non immerito hic sententiae nimium severae reos e­gerim, qui superstitionis damnant omne precum privatarum studium in Locis sacris. Mihi certe adeo per se nihil superstitionis habet, vt Venera­tionis hujus, quam jam ingero, partem dixerim, & hujusmodi ingredientibus Loca religiose affec­tandum. Non quod a loco accedit precibus effi­cacia, sed quod Loco honor a precibus. Actubus enim mere civilibus & alienis, etiam privatis, profanantur Templa: quidni ergo religiosis ho­norentur? Quod igitur Nuptijs concio [...]es nup­tiales, quod Funeribus funebres, quod Marty­rum Coemiterijs Synaxes veterum Christiano­rum: id Loco sancto preces, singula, inquam honori singulis adjunctive (sic loquar) non ob­jective; non a re facta, sed a circumstantia faci­endi.

CAP. VI.
Esse Venerationem sacram, etiam externam sacris Lo­cis exhibendam, monstro ratione, praeceptis & ex­emplis tam sacris, quam ecclesiasticis.

DIxi de modis Venerationis Locorum. Jam assero ipsam argumentis specialibus & priva­tis. Nam communibus feci, cum de Veneratione [Page 67] dixi communiter. Aio igitur Venerationem etiam externam sacris locis exhibendam: id (que) primo affirmo ab impari. Quid enim? Thronum regium honoramus nos caput aperiendo, suo modo alij: quia scilicet dicatur praesentiae regiae; quanto magis Locum divinae praesentiae sacrum? Imo re­gis Thronum veneramur vel absente rege; prop­terea quod ibi soleat Rex sese ostentare populo; quanto magis Locum sacrum, etiam cum non fi­unt sacra; ideo quia soleant ibi fieri?

At inquies, praeceptum volo aliquod e sacris literis. Audi igitur Deum ad Israelitas, Levit. 19 30. ‘Sanctuarium meum reveremini.’ Interne inquis; imo etiam externe: quod enim animo facere, ‘cur non & foras testari liceat?’ Audi etiam e rubo ad Mosen, Ex. 3. 5. ‘Extrahe, inquit,calceamenta tua a pedibus tuis; nam locus in quo stas, terra sancta est.’ Quod ne aliorsum capias, quam de Loco ob praesentiam Dei sancto, externa haec caeremonia venerando, Justinus Martyr testis est, idem eo­dem fine a Gentibus factitatum, Apol. 2. ab imitatione, vt ille putat, Mosis; nos liberius Patriarcharum ante Mosen; & quod nuper monuimus, vestigia hujus moris cernere est hodie in Synagogis Judaeorum, & in Turcarum (vt illi Templa vocant) Mes­chitis ‘Quin & ratio huic praecepto adjuncta minime praetereunda est. Nam Locus, inquit, in quo stas, ter­ra sancta est.’ Ergo omnis locus sanctus (hic ma­jor erit Syllogismi) etiam externa caeremonia venerandus est. Solomonem porro audi, Eccl. 5. 1. ‘Custodi pedem tuum, cum intraveris Dei Domum.’ Cur autem pedem? innuit proculdubio ritum istum [Page 68] pedes excalceandi. At ego non negarim etiam in­ternam venerationem hic intelligi tropic [...]s: ne (que) tu pariter externam mihi nega, cum hanc verba ipsa praeferant; non adeo illam vt maxime sit ip­so operae praeferenda.

At exempla forsan vis. Vide mihi Jacobum Be­theli a somno experrectum, timentem, & talia re­ferentem, [...] ‘quam reverendus hic Locus?’ qua­re autem reverendus? ‘quia, inquit, Jehova est in hoc Loco,’ v. 16. ‘Dei domus est & porta Caeli,’ v. 17.

Verum inquis, agnosco hic Locum sacrum: agnosco internae venerationis exemplum; ex­ternae nondum video. Non vides? quid? in ta­lia verba prorupisse, statuam erexisse, oleo im­buisse; aut haec externa sunt dicenda, aut ego tantundem video. Nec his insisto. Israelitarum ex­emplum attexo. Quos Moses ex dei praescripto instituit, quemadmodum se compararent ad De­um in monte Sinai conveniendum, Ex. 19. ‘San­ctifices eos hodie & cras, id est, Jubeas se sancte habe­re,’ v. 10, ‘Estote parati,’ v. 14. Primo interne pro­culdubio; deinde vero externe: primo absti­nentia, ‘ne accedite ad Vxores.’ v. 15. secundo mun­ditia ‘extraordinaria, Lavent vestimenta sua,’ v. 10. tertio de gestu sese singulariter comparando, v. 12. ‘Cavete vobis ne ascendatis in hunc montem, at­tingatisve finem ejus: quicquid attigerit hunc mon­tem, omnio morte afficitor.’ Nimirum eo fine totum hoc factum est, vt mons ille, super quem Deus vi­sibiliter descensurus erat, sanctificaretur. Ut li­quet, v. 23. ‘Contestatus es nos, inquitMoses ad De­um, dicendo Terminum pone huic monti, ut sanctifi­ces [Page 69] illum;’ Id est, sancte habeas & venereris exter­ne: id (que) non tantum vt patescat, sed crescat e­tiam interior affectus hoc adminiculo. Plurane exempla poscis? eosdem Israelitas adjunge, ad ostia Tabernaculorum suorum adorantes, cum nubis columnam descendentem viderint: ipsam quidem nubem nequaquam adorantes, sed De­um; at versus nubem quod ibi Deus, id quod ad Venerationem a circumstantia satis esto.

Quid dicam Sacerdotes Israelis pedes suos la­vere solitos, quoties Sanctuarium ingrederentur & altare Dei accederent? nimirum vt sancte pre­merent, & calcarent sanctum pavimentum. Non tamen ego hanc vel illam externae venerationis formam urgeo: sed externum tantum, quacun­ (que) forma, urgeo; modesta modo sit & decora. His omnibus factum Servatoris addo. Nam ille numularios, mercatores, & reliquam fecem cum ab atrio templi ejecit, satis profecto indicavit, Templum suum quam noluit profanari, quam voluit honorari externis illic peragendis.

Et ne forte exemplum antiquioris aevi Christi­anum desideres; illud unicum, caeteris omissis, habe, quod Greg. Nazianzenus in Oratione pro patre funebri refert & laudat de matre sua Non­na; Eam quidem Templum Dei adeo esse reve­ritam, vt in eo ne quidem vocem emitteret, misi de rebus mysticis & divinis; ne (que) vnquam ter­gum altari obverteret, aut sacrum pavimentum conspueret, subjicit, haec fortasse multis res te­nuioris momenti videri, sibi vero [...]. [Page 70] Deni (que) ut tandem hujus probationis desinam, si ecclesia­sticam sententiam non defugias, vna (que) scires, quam sunt haec sana mente a me hucus (que) defensa; audi patres Gangrenses contra Eustathium quen­dam Templorum contemptorem sic [...] prorsus ad meum sensum, [...], inqui­unt, [...]. Au­di; non ideo honorari ab ijs Templa, quasi religio­nem omnem ipsorum parietibus putarent inclu­sam, (hoc ne (que) nos putamus) sed honorari ta­men, quia in Dei nomine sunt aedificata, id est, Deo consecrata, obligata, addicta, in qua sana & religiosa sententia nos acquiescimus: ad eam (que) exigi patimur, quae hucus (que) disseruimus omnia.

CAP. VII.
Vltimo dividitur Veneratio sacra Locorum, in eam quae Reverentiae, & quae Ornatus. De priore hacte­nus dictum. Ornatum esse duplicem, Magnificentiae, & Munditiei. Illam Templis deberi probatum, & quatenus.

POrro vniversam, quam Templis & sacris lo­cis assero Venerationem, tu adhuc duplicem [Page 71] intellige, Reverentiae & Ornatus. Reverentiam appello, quae & propie Veneratio est, & fere so­la in superioribus explicata. Ornatus autem, cu­jus nunc tractationem adorno, & ipse Veneratio quaedam est; quamvis non adeo princeps: Hono­rat enim, qui orant: imo Ornamentum honora­mentum si dixero, grammaticam analogiam vt mi­nus sequar, de re scio me dicturum [...]. Ornatum vero requiro duplicem; vnum ex structurae splendore & magnificentia, ex mundi­tie alteram. De Templorum autem magnificen­tia dicturus; vt caveam, quae in hac caussa mul­ti in hanc vel illam ornatus speciem importuni objiciunt; non simpliciter, sed comparate defi­nio de Modo, & Mensura ornatus sacri: videlicet, Dei Domum esse debere aeque, imo magis, quam privatae aut profanae, magnificam. In Urbe Tem­plum aedificas? pulcherrimum id sit omnium in Urbe Palatiorum. In Villa? aequet, imo vincat re­liquas in villa aedes. Ratio mihi talis; quia Deo dignum non fuerit, quod non sit in quocun (que) ge­nere rerum optimum & dignissimum. Contra fe­ceris, eandem reportabis gratiam ijs qui caecum & claudum obtulerunt in sacrificium: ‘Vt vulium tuum non suscipiat Caeli princeps;’ imo nedum in ho­noris, sed contumeliae partem interpretabitur, quod tu terrae hujus incola Deo te praetuleris; Caenum Caelo, creaturam Creatori. Nam Deo sese meliorem & majorem facit, quisquis quod ma­lum est ipsi offert, aut minus suo bonum.

Age jam, satin' validum videtur hoc telum, sa­tin' firmum argumentum, quod a Dei excellentia [Page 72] progreditur ad Eorum, quae Dei sunt, excellenti­am? quod si, ut ut per se satis validum, a jaci­entis tamen manu videatur imbecille; age ite­rum, dabo non a mea, sed a sacra manu jaculatum. Ego, inquit David, 2 Sam. 7. ‘Habito in Domo ce­drina, dum arca Dei habitat inter aulaea,’ quasi di­ceret, prorsus indignum esse, vt Dei Domus magnificentia cederet, vel ipsis regum palatijs. Simile est 1. Hag. ‘An tempus est vobis desidendi in domubus vestris contabulatis, quum domus haec mea vasta est?’ Etiam haec expostulatio ducitur a com­paratione Dei cum hominibus. Ut Deus homi­nibus major; ita majori studio, opera, sumptu exomanda domus Dei, quam Domus hominum. Eodem spectant Solomonis ad Hiramum verba, 2 Chron. 2. ‘Domus quam aedificaturus sum, magna erit, (rationem audi) quia major est Deus noster omnibus Dijs.’ Item 1 Chron. 29. ‘Solomon filius me­us (Davidis sunt verba(puer est & tener: Opus vero hoc magnum est (etiam hic rationem nota) non enim hominis istud palatium, sed Dei est.’ Cui per om­nia consonum est ejusdem effatum, 1 Chron. 22. ‘Domum Iehovae aedificandam oportet esse summe mag­nificam.’

Pergo, & secundum argumentum adtexo, id a fine sumptum; nam a fine mensuram accipiunt me­dia quae ad finem. Cum igitur finis sacer sit, om­nium finium nobilissimus; & loca huic fine data, debent esse caeteris nobiliora locis, id est, illustria magis & magnifica.

Vicisse satis mihi video binis hisce copiis: Jam leviora jacio tela, primum a Pari. Templa enim [Page 73] moris est, ut non ingrediamur, nisi amictu solito splendidiori; in honorem scilicet aut sacri con­ventus, aut Dei, loci praesidis: Cur non ae (que) dece­ret ipsum Templum communibus aedificijs an­tecellere? Alterum a nomine; quod Hebraeis [...] Templis, & Regum palatijs commune est. Magno sane argumento vt olim fuisse, ita hodie debere esse Templa magnificentia vel regum pa­latijs comparanda. At inquis, huic nominis com­munitati occasio forte praebita a Templi Solomo­nici magnificentia? Imo aio, ante natum Solomo­nem [...] istam natam; nam etiam Syrorum idioma, quod ab Hebraeo deflexum est, de utro (que) dicit suum [...] de palatio quidem, Ezra. 4. 14. de Templo tam Hierosolymitano quam Eaby­lonico, Ez. 5. 14. de Solymitano etiam 6. v. 5. in decreto Cyri: de Templo & Palatio, Dan. 5. v. 3. & 5. Quod ego ab Hebraico vsu traductum dixerim, vna cum Syriacae ortu ab Hebraea. Ide­o (que) Syriacae linguae primordijs antiquiorem regi­am templorum magnificentiam affirmo, id est coaevam certe Patriarcharum aevo.

CAP. VIII.
Objecta & rejecta ea quae contra Templorum magni­ficentiam dicuntur: non typicam eam fuisse. De pauperibus objectio invalida; & quatenus tem­pla spolianda; ne (que) a Patrum ullo damnatam, &c. De Munditie dictum. Rem [...] esse. Sermonis totius conclusio.

JAM porro fumi objectionum mihi tollendi, qui obfuscant hunc splendorem. Typicam e­nim ais fuisse hanc magnificentiam; vt (que) Tem­plum ipsum Christum [...], & Deum in carne habitaturum, ita & ornatum figurasse excellentiam & perfectionem hujus carnis, seu humanitatis Christi. Audio, at vero ne (que) omnis Templi finis incarnationi figurandae: qua vnicum fateor; qua Domus Sacrificiorum fateor, non qua Dei & Orationum. Quid igitur tu ornatum ad typi solius partem refers? A page conjecturas. Annon Davidem & Solomonem credis operis sui scopum pervidisse? age igitur, istis arbitris ju­dicetur lis ista. Davidem roga, quare opus illud tam magnum, aut magnificum futurum; respon­debit, 1 Chron. 29. ‘Non enim hominis istud palati­um,’ sed Dei est. Solomonem? quia inquit, 2 Chron. 2. ‘Major est Deus noster omnibus Dijs.’ At hic fines, hae caussae caeremoniales non sunt, ergo praecipuae saltem magnificentiae istius scopus [...] moralis erat, non caeremoniale [...].

[Page 75] At magnam nobis invidiam conflatum eunt de pauperum indigentia. Indignum enim esse, vt au­ro splendescant Templa illa externa, dum viva Spiritus sancti habitacula fame contabescant, & inedia: in pauperes vt simus lapides, nimium in lapides profusi. Fatebor equidem, nec invitus, in Templa non insumendum, quod alibi potius, aut melius collocandum: bonum enim quod facit, vt non fiat quod magis bonum, bonum non est; malum censeo. At interim meminerint velim hu­jusmodi sermonis autores, nos non simpliciter, sed comparate locutos de Templorum ornatu: ne minus sint, quam hominum aedes ornatae. De­inde non templa sola hoc quod intorquent ariete, sed & regum conquassari palatia, sed multas privatorum aedes. Pauperes indigent? quin igi­tur tu aedes tuas dirue, quin Regum & nobilium palatia demolire. Pauperes, indigent? quid igi­tur tibi tantus aulaeorum apparatus, & tapetum? Quid tot contignationum & concamerationum deliciae? quid reliqua supellex otiosa, ornatus supervacuus? Aufer, aufer haec, inquam; sine quibus & tu honeste, & in eleemosynam versis pauper vivat melius. Adhuc si indigeant paupe­res, caussam non dico, quin templis omnem or­natum auferas; imo ipsa: non enim pro templis homines, sed pro hominibus templa sunt condita: vt in re Sabbatica huic simili dixit Servator. Vt enim Davides, si aliunde habuisset quod comede­ret, sanctos panes non attigisset: ita nec tu extra hunc casum, quae Deo immediate sacra. Quamdiu aliunde veritas potest confirmari, Deus non est eo [Page 76] advocandus juramento. Dum alijs res dubia dis­ceptari modis, ad Sortes non est recurrendum: quippe hoc esset temere Dei nomen sumere, & profanare quod sanctum est. Idem hic puta, nisi extrema urgeant, nec spolianda sacra, nec minu­enda.

Huic sententiae tale do fundamentum. Bonum omne, seu finis quo agendo collimamus, triplici­ter dividitur; in Necessarium, Commodum & Jucundum; quorum Jucundum Commodo cedit; vtrum (que) Necessario. Nobis autem Ornatum, & magnificum supplet Jucundi locum. Est etiam Bonum aliud privatum, aliud publicum: publi­cum item sacrum, & profanum; hic privatum publico cedat, sacro profanum: Sin autem mis­ceantur haec, ac privatum & publicum, sacrum & profanum alternaveris cum Necessario, Com­modo, Ornato: tum certe Necessarium, quale per se honestum est, praetulerim cuicun (que) alterius generis bono, etiam privatum publico. Reliqua vero sic senseo; vt Commodo civili praeponderet sacrum; ornatum (que) hujus, illius ornato; praeterea magnificentiam & ornatum sacrum, vt aequem saltem commoditati civili.

Pauperibus igitur subveniendum putas? Idem & ego puto: honestum enim est, & necessarium fa­ctu bonum. At hoc ex ijs fieri potest, quibus ju­cunde habemus? parcatur ijs, quibus commode ex privato? parcatur publico, ex profano? par­catur sacro. Aliter si feceris, profano sacrum post­posueris, id est, Deum hominibus. Sed pergunt nobis adversari, & Patrum quosdam aiunt in [Page 77] hunc quem nos tuemur ornatum effatos multa. At vero Patrum dicta nihil ad nos; qui nullum ornatum in specie ponimus; sed anteponimus, quam haberent sacra magnificentiam, ei quam ha­bent non sacra; imo Patrum horum argumentis, non templorum magis, quam civilium aedificio­rum ornamenta perstringi. Deinde, nego Patres istos Templorum ornatum per se, & absolute damnare; sed immoderatum, sed indecorum, sed gravioris momenti rebus praelatum, sed super­stitiosum, & mala mente susceptum. Ipsos vide, & in verbis eorum diserte hoc ipsum. In summa, quod Christus Pharisaeis menthae & anethi deci­mationem satagentibus, & graviora legis omit­tentibus; idem illi ingerunt sui aevi Pharisaeis, Graviora quidem illa praecipue facienda, sed mi­nora haec non omittenda.

Atque ita jam plene absolvi de Magnificentia; transeo ad alteram quam feci Ornatus templarij speciem, Munditiem scilicet; rem cum primis [...], & sacra decentem maxime. Argumenta communia, quae multa possem, taceo; propria tantum ingero. Et primo Praesentiam divinam minime decere Immunditiem; quod adeo verum, vt de Israelitarum castris idem mandaret Deus, propter singularem in ijs praesentiam. ‘Quia, in­quit, Iehova indesinenter ambulat in medio castro­rum tuorum, eripiendo te: ideo castra tuae sancta sun­to, ne (que) conspiciat in te turpitudinem ullius rei, ne avertat se a te,’ Deut. 23. v. 15. Secundo, Templa honorifice habenda sunt; at Immundities extre­mum contemptum, & vilissimam vilitatem ar­guit. [Page 78] Quare Iehu, 2 Reg. 10. v. 25. Contumelia quam potuit gravissima affecturus Aedem Baali­ticam, in latrinam vertisse dicitur. At ille Baalis Templum, nos Christi, (proh pudor) templa in latrinas vertimus; adeo nobis in Deum igno­minia non est, qua vix majorem in Dei nostri Blas­phematorem statuere potuit Nebuchadnezzar Rex, quam vt domus ejus in latrinam, aut ster­quilinium redigeretur, Dan. 3. 29. Postremo, a­deo Templis munditiem convenire putavit mag­nus ille Gentium Doctor; vt corpora fidelium templis assimilans, argumentum inde duceret de ijsdem morum & vitae impuritate non temeran­dis. ‘Qui scortatur, inquit,in proprium corpus peccat: an ignoratis corpus vestrum esse templum Spiritus S.’ 1 Cor. 6. 19. Item 2 Cor. 6. v. 16, 17. ‘Vos templum estis Dei viventis; quapropter impurum neattin­gite.’ Si imaginem Templi non deceat Immundi­ties; multo minus decebit ipsum.