ER bod yn ddihareb gyffredi [...] a dichon Ym­deithyddion lefaru chw [...]dlau anwir trwy Aw­durdod, Etto 'n hyderus safaf ar Wirionedd fy Ymmadrodd, fyngharedig annerchiad attoch chwi a'm ho [...]l Geraint, o Gaersalem yr ydw y y modd yma, yn dechreu cyfarch gwell i chwi hyspyssir i c [...]wi Scrifennu o honof Lythyr attoch o Rama, yn ôl i'm ymadel a Grand Cairo: [Ramah hon oedd y fan lle clywyd llais Rachel yn wylofain am ei phlant,) yn hwn­nw yr hylpyssais i chwi am holl helynt o Grand Cairo hyd at y lle hwnnw. Danfonais ef gyda saith o Lythyr­au eraill i Ddamascws yn y Carafan neu 'r giâd: Eithr amheuo o hono [...] na's daethai etto i'ch dwvlaw, mi a we­lals i fod yn 'gymmwys i mi 'Scrifennu attoch eilwaith ynghylch fy holl helynt; A chyda hynny Ran arall o'm hynt i Gaersalem▪ a'm Carchar a'm trallod yno, a pha h [...]n iddrwydd Coffadwy a welais i yno a lleoedd eraill, hyd fy ymchwoliad yn ol i Alexandria.

Yn gyntaf hyspyssaf i chwi, na ymadawais o Grand Cairo hyd y nawfed dydd o Fawrth, ar y diwrnod hwnnw da [...]thum i'r lle [mal y dywedir] y trig odd Mair gyda ein Jachawdwr Crist. Hyd ymma daeth Anthony Thorps gyd [...] mi, a phedwar eraill, y rhai a ddaethant gyda mid Grand Cairo, eithr yno ymadawsant a ni, gan ddychwelyd o honynt yn eu hol i'r Ddinas eithr myfi a'm Cydymde [...]thydd▪ Sion Bunnel ein dauwedd mewn gwisgad Pererinion, a ddae­thom y Nôs honno i Drêf a elwir Canko, lle bu yn dda [Page 2] gennym i gymmeryd ein llettŷ yn y Cyn [...]edd h [...]b un gwely ond y ddaear noeth, y dydd nessas [...]i ymmadawson oddi yno ac a ddae [...]hom i Dref yn hir Gosan, yn y lle hyn y cy­farfuom a lliaws o Dwrciaid, Judaewon, a Christnogion, ac ynghylch 750 o Camelod, y rhain i gyd oeddynt yn my­ned i Ddamas [...]us trwy 'r anialwch, etto i'r oedd yn e [...] plith hwynt ddau ar hugain o Roegiaid ac Armeniaid, ac am­can eu hymdaith oedd ru a Chaêrsalem, yr hyn a'n gwnaeth yn llawenach o'u Cyfeillach: yn y Dref ymma a elwir Philbits nyni arosassom ddau ddiwrnod a noswaith, yn y cy [...]amser mi a aethum i Dŷ p'le gwelais ddirgelwch rhy­feddo [...] i ddeor cywion trwy wrês celfyddol, mi a welsw [...] o'r blaen yn Grand Cairo y cyfryw, eithr nid yn fath gyf­rif a lliosogrwydd ac ymma: y modd ar dull mi a fyne­gaf, fel y mae 'n [...]anlyn. Pobl y W [...]âd tu fewn i 4 ne [...] 5 Milltir o amgylch y Dref ymma a ddaent au Hwya [...] mewn Clud a fo yn gymmwys i dwyn, a'r Assynod neu Gam­alod i'r lle ymma: Ac yno y mae Ffwrn yn gadwedig [...] wrês cymhedrol at y peth hyn, A'r Crâswr neu 'r Meistir yn sefyll yn barod wrth Ddrws bychan yn derbyn yr Wya [...] oddiwrth bob un trwy eu cyfrif, oddieithr i'r cyfrif gyfodi mo'r uchel (megis llwyth dêg Camel neu ragor, yno wrth Rifodi fesur y lleinw ef, ac yn y modd hynny y messura efe y cwbl eraill, Ac mi ddywedaf hyn mal gwirionedd; woled o honof dderbyn yno mewn un diwrnod o Wya [...] gan y Ffwrnydd, Cog neu 'r Pobydd trwy rifedi a Me­sur ynghylch pymtheg mil ar hugain neu ddeugain Mil: Ac y ddywedassant wrthyf, nas gwnai efe ddim tros ys­paid tri niwrnod onid derbyn Wyau; Ac ymhen deudd [...]g niwrnod, deuent drachefn i dderbyn eu Cywion, ac weith­iau ymhen deg neu saith [eithr bydd hynny yn anfynych.] o ddamwain byddai ddau cant o ddynion i fod yn berch­enogol o un ffyrnaid, rhai ac iddynt ddwy fil, ac eraill ac un mil, naill a mwy ai llai, yn ôl y maint a rhifedi. Y Ffwrnydd a noda E [...]wau a rhannau pob un a dd [...]l ac Wyau yno; ac os digwydd ga [...]l o hono gant a deg a deu­gain o filoedd, neu ddeugain can [...]il ar un [...]wymad (mal y digwydd yn fynych) etto efe au cymmysg hwy i gyd [Page 3] ynghyd, heb ddal dim sulw ar y Perchenogion, yno ge­syd efe hwy bob yn un ar ei rês, mor agos ac y gallent gy­twrdd au gilydd. Eithr gwueuthur o hono yn gyntaf glŵth neu Welŷ iddynt o dail Camelod wedi ei losgi yn lludw, A'r llawr lle bo 'r lludw wedi osod, a wnaed yn deneu jawn o bridd y ddaiar, yn gymmyscedig a thail Camelod wrth ei wneuthur, ac ychydig o dail Clomenod ynghym­mysg; etto nid yw y dirgeledigaeth yn sefyll yn hyn yn unic, canys y mae lle ceuol ynghylch tair troedfedd o lêd tani, ac ar hwn y tenir lloriaid arall o dail Camelod, a than hynny y mae 'r lle a byddo yr tân, Etto nis galler yn gymwys i alw ef yn dân, cany [...] ni ymddengys dim yno ond Marwor, ac nis gallwn wybod dim gwahan­i [...]eth rhyngddo a lludw, yn rhoddi gwres cymhedrol i'r ceuedd nesaf, a chan fod y gwrês yn cael ei Attal a'i ragod gan y lloriaid tail nesaf a [...]to (ar [...]ail ymma yn i osod ar dd [...]rnau o Goed gwywedig, neu yn hyttrach Canghennau o hên Goedwydd) rhydd allan fygdarth mawr jawn, a'r mygdarth hwnnw a ruthra i'r ceuedd nesaf tan yr Wŷau, a mewn ams [...]r fe a à trwy 'r pridd cym­myscedig a ragddywedwyd, ac yn cyfwrdd ar Lludw llê mae 'r Wyau wedi eu gosod, ac felly megis Ystordŷ, Gyfreidiol i dderbyn yr holl Wrês ac sydd yn dyfod oddi tanodd. Ar gwrês Celfyddol hwn yn rhuthro trwy 'r lludw. lle mae 'r Wyau yn gorwedd, ac yn eu gwressogi hwynt, bob ychydig [...]rwy e [...] plisgau ac felly yn tywallt bywyd y [...]ddynt trwy 'r un cyfran o Wrês; yn y modd ymma, tu fewn i saith, wyth, naw, deng, neu weithieu ddau­ddeng niwrnod can [...]yn bywyd trwy 'r Celfyddol foddion hyn. Ynawr pan ddeall y Ffwrnydd bod bywyd yn ym­ddangos, a'r plisgau yn torri, yno a dechreu efe ei casclu hwyn [...]. Eithr o gan mil, pan y cas [...]lodd ef driugain mil, weithiau ddeng mil a deugain, ac weithiau ond Ugain Mil os bydd y Dyddiau yn o gymmylog: ac os digwyddi yn y cy [...]amser fellt a Tharanau, neu Wlaw, y [...]o o fil ni's casgla ef mor un, cany [...] erthylant i gyd ac a fyddant feirw

Atgofier hyn hefyd bydded ir tywydd i fod mo'r dec­ced [Page 4] ac y mynno, yr Wybr yn bur ac yn loyw, a phob peth megis ac y dymunent, A bydded or Cyw [...]on gael eu [...]cor, (hath [...]d) yn y modd ger [...]u ac y ddichon fod, etto er hyn i gyd, bydd ganddynt naill ai gormod o Ewinedd, neu eisiau Ewinedd, canys weithiau bydd gan un bum [...]win, neu chwech, eraill ond dwy ymlaen ac un yn ol, ac anty [...]y [...] ac anaml y bydd rhai a chyflawn lun iddynt, Yn ol hynny pan dde [...]o 'r bobi i dderbyn eu cyw [...]on, y Ffwrnydd a rydd i bob un yn gy [...]ran [...]ol mal y caniattao y Ffwrn, gan gadw iddo e [...] hun y degfed am e [...] boen, Llymma i chwi d [...]rgeledigaeth i ddeor Wyau trwy Wres­ogrwydd [...]chyddo [...] yn Nhref Ph [...]b [...]tts yngwlad Gossan, 'rhyn yr ydwyf o'r dyb mae oferwaith iw arferu yn y Lloeger, o herwydd prin yw 'r Wybr yno yn eglur ddeng Niwrnod ynghyd, ac nid oes hefyd Dail Camelod yno, or bod ganddynt Dail anifeiliaid eraill yn llwyr mo'r wress­og: Ac am hynny pan fo yr Haul yn y Cranc, Llew, neu yr Forwyn, gellwch os mynnwch brofi beth ellir i wneu­thur. Ond odid, tebyg rhai mai chwedl yw hyn, i'r fath hynny attebaf, ni's gallat gymmell eu Cred hwynt, ddim ym [...]ellach nac mae fy ffydd a'm Gwirionodd i'w perswadio hwynt. Ac os ar hynny nis credant, cymmerant y boen i w [...]euthur eu llygaid eu hun yn dystion, a phan y talont mo'r ddrutted ac y gwnaethum i, (canys golwg ar rhain a phe [...]hau eraill o gostiodd i mi gan Mork mewn deng niwr­nod a deugain) cadarnhair eu barn hwynt yn well.

Eithr yn awr at ymdaith tu ar anialwch Arabia, yr hwn yr oedd yn rhaid i mi fyned trosto, cyn y gallwn, ddyfod i'r Tir bendigaid, ni aethom or dref Philbitts, gan ym­deithio o ho [...]om trwy 'r Nôs ynghynulleidfa 'r Carafan (neu 'r glud) O Damascus, ac ar p [...]dwaredd dydd ar ddeg ar Naw or glôch ni wersyllasom yn Baharo yn nhir Gozan, Oddiyno ni aethom y nôs honno, ac ar y 15 dydd y nôs hon­no ni Wersylla [...]om yn Salbio yr hon sydd tu ar Dwyrain oddiwith Tir Gozan, ac yn sefyll Ynghyffiniau diffaerhwch Arabia, yno arosassom ddau ddiwrnod [...]hag ofn yr Arab­iaid Gwylltion, ac ymadawson oddiyno ar y 17 dydd, ac a dramwyassom y Nôs honno dro [...] Bont fawr, tan ba [Page 5] un i'r oedd Dwfr hallt. Y Dwfr hwn a ddaethai o'r môr oddiwrth barthau Dimieta, a thrwy boen dwylo dynion y cloddiwyd lle ir ffrwd ymma saith ugain a deng milltir, oddifewn ir Tir gan Pte [...]omy Brenin yr Aipht yr hwn a amcanassai ddyfod a'r Môr coch a'r Môr Canol dir yn un: Eithr ac efe yn rhagweled, pan orpheuassai efe y gwaith foddasai yn Hwyr ei wlad ei hun, efe a attaliodd, ac a adeiladodd yno Bont i dramwy trosti. y lle ymma sydd yn gwahanu rhwng Arabia a'r Aipht, er cynted ac y tramwyasom y Bont yma, yr Arabiaid gwylltion a ym­godasant yn ein herbyn, Ac er ein bod ni yn gynulleidfa fawr, canys yr oeddem yn rhagor na Mil o wyr] dug­wyd oddiarnom Gamel yn llwythog o liain Calico a 4 o'n gwyr wedi eu harcholli ac un yn glwyfedig i far­wolaeth.

Eithr yr Arabiaid a ffoesant ymmaith au hyspail ac nid allem eu canlyn hwynt o herwydd i bod hi yn dywyll Nos. Y dydd nesaf ni wersyllasom wrth ffynnon o ddwfr hallt. Eithr anghofiais hyspyssu i chwi ar i SION BUNNEL fynghymdeithydd i ddyfod prin yn ddiangol o'r ymdrech nôs o'r blaen: Yno gorphwysassom hyd 3 ar gloch yn ol hanner dydd, rhwn i maent yn galw Lasara, Canys yr Arabiaid a'r Aiphtiaid a ddosparthant y dydd yn 4 rhan: yno ni a ymmadawson, ar Boreu nessaf gwer­syllasom wrth gastell yn y diffaethwch a elwir Carga, yr hwn ydyw un o'r tri Chastell a geidw y Twrciaid yn y diffaethwch er cynnorthwyo 'r ymdeithyddion rhag yr Arabiaid gwylltion: Ac o herwydd hynny talrsom yno ryw fath o deyrnged, sef triugai [...] darn o Arian o bris dwy geiniog bob darn, dros bob gwr neu fachgen, tri­ugain darn ac un ar bymtheg am bob Camel llwythog a phedwar ar ddeg am bob Mul, yn ol talu o honom hyn o Deyrnged ni ymadawson, ac gwersyllasom drach­efn y 19, wrth ffynnon hallt arall.

A nyni yn myned rhagddom oddiyno, gwersyllasom yr 20 fed o Fawrth wrth yr all Gastell 'rhwn a elwir Arris, yn gadwedig hefyd gan y Twrciaid yn y diffaeth­wch hynny, Ac ymma nid oedd ein Teyrnged ni ond [Page 6] ugain darn o Arian am bob ymdeithydd, a deg darn ar hugain am Gamel. oddiyno bagad o filwyr a'n tywysent ac a'n gwilient i'r trydedd Castell, a [...]lwir Raphael, gan wneuthur o honom ein hir Ymdaith o 24 o Orian, yn y lle hwn a dywedir ymladd o Frenhinoedd Judea, ar Aipht yn fynych au gilydd mewn llawer brwydr, y [...] hyn sydd an­hebygol jawn, o herwydd nad oes ymma ddim i ymgyn­nal Byddinoedd ond Tywod a Dwfr hallt.

Yno y talasom dri darn o Arian dros bob un o'r fforddolion, ac ugain am bob Ani [...]ail, ac yn ol hynny gan ymadel o honom oddiyno, 22 fed ar y boreu, ni ddae­thom i Gaza ym Mhalostin, Gwlad dda a ffrwythlon, ac ymma diogelwyd ni oddiwrth y diffaethwch, yn y Drêf hon gwelals y lle (mal y dywedant a tynnodd Sampson i lawr y ddwy Golofn ac a laddodd y Philistiaid; ac yn siccr, mae 'n edrych megis yr un rhyw Drêf, o herwydd cyflead y Wlâd, yno y talasom 22 darn o Arian tr [...]s bob Anifail, a deg tros bob un o'r fforddolion.

Oddiyno ni a aethom i le a elw ir yn ARABAEG, CANNE a BBERSHEBA gan y Crist'noglon, ar Gyffinlau Judea, yno ni thalsom ond dau ddarn o Arian tros bob un o honom a 4 tros bob anifall. Gan ymadel o honom oddiyno y 23 dydd yn y boreu, ni a wersyllasom ar Gae gwyrdd lâs tan Furiau Ramoth yn GILEAD: yno ar­hosais trwy 'r dydd ac a 'Scrifennais wyth o Lythyrau i Loegr, gyd a'r Carafan neu 'r glud a ddywedpwyd o'r blaen oedd yn myned i Ddamascus i gael i hebrwng o­ddiyno i Constantinopl, ac oddiyno i Loegr. y dydd ne­sai sef y 24 dydd o Fawrth, ar y boreuddydd, myfi gyda Christianogion eraill a gychwynasom tu a Chaer­salem, a'r Carafan fawr neu 'r Glud a aethant y ffordd tua Damsco, eithr nyni a Wersyllasom yn fyrr y Nos hon­no mewn lle a elwir Cudechelanib yn Arabaeg 16 o filldir­oedd oddiwrth Hebron, lle y mae Beddrod Y Tâd Abraham, a phum Milltir byehain oddiwrth Gaersalem. a ni yn ymadel oddiyno y borau, ddydd Gwyl Fair y Cyhydau yn y Grawys, ac ar naw ar gloch y Boraus gwelais Ddinas Gaersalem, gan syr [...]hio [...]honof ar yngliniau a dywedyd [Page 7] Gweddi 'r Arglwydd, rhoddais glôd a moliant o lwyr ew­yllys fy nghalon, am dywys o hono [...] yno, i weled lle mo'r Sanctaid [...] ac Ardderchog am llygaid, am yr hwn darllenaswn mo'r fynych o'r blaen.

A ni yn dyfod tu fewn i hyttir neu ystâd o Dir at y Pyrth, myfi gyda Anghymd [...]ithydd Sion Bunnel a [...]ethom rhagddom dan ganu a moliannu Duw, hyd oni ddaethom ar y Gorllewinol Borth y Ddinas, ac yno arhosassom, can­ys nid yw yn gyfreithlon i Gri [...]ion fyned i mewn heb gennad, fynghydymmaith a'm cynghorau i ddywedyd mae Groegwr oeddwn, yn unig er mwyn ymwrthod, a myned i wrando Mass. Eithr a fi yn anwybodus yn Jaith y Groeg, a naccaes wneuthur hynny, gan ddywedyd wrth ein mynediad i mewn i'r porth, nas gwadwn i na'm gwlâd, na'm Crefydd. Ar hynny a hwy yn gofyn. pwy oeddem, yna Sion Bunnel (gan atteb yn jaith y Groegîaid) a ddyw­edai mai Groegiaid oedd efe, a Sais oeddwn innau; hyn a rodd gymeradwyad iddo ef at Batriarch y Groegiaid, eithr myfi a'm daliwyd, ac am carcharwyd, cyn i'm aros cyfl­awn awr yn y Porth, canys y Twrciaid a ommeddasan [...] yn llwyr, nas clywsant erioed ddim hanes am ein Brenhin­es na'm gwlad, ac nad oedd hi yn talu dim Teyrnged idd­ynt hwy, y Pennadur y Gwfaint neu 'r Fynachlog, yr hwn sydd yn noddi yr holl Bererinion Crist'nogol (ar hwn oedd y prif annogwr i'm Carcharu; O herwydd nad oeddwn yn cynnyg fy hunan tan ei nawdd ef, eithr yn hyderus se­fyll o honof i fod yn hyttrach tan nawdd y Twre na'r Fâb) a wnaeth y Twrc yn Elyn i mi yn gymmaint ac y tebygent mai Spiwr oeddwn ac felly trwy fodd yn y Byd nis cawn ty rhyddhau o'r Carchar.

Ynawr rhoddwch gennad i adrodd pa fodd y rhyngodd bodd i Dduw, ie ar y dydd hwnnw fy yngwaredu, a chan­iatt [...]u i mi fod yn rhydd megis Protestant, heb [...]fudd­hau i un Ddefod, ond dwyn o honof ganwyll gŵyr yn unic▪ ymhell tu hwynt i'm disgwyliad, ymma y mae 'n rhaid i mi ddwyn ar gof i chwi, pan oeddwn yn aros yn Ramoth yn Gilead y scrifennais wytho Lythyrau i Loegr gyda 'r Carafan Damasco, a mi yno yn cael od [...]a cymmwys [Page 8] oni a aothym i ffynnon i olchi fy llieiniau budr, a mi yno yn bryssur ynghylch fy ngwaith, yn dd [...]symmwth daeth Mŵr (neu un o'r Bobl dduon) attaf ac a gipiodd fy Nillad o'm dwylo, a chan fy ngalw i wrth fy enw, ebr ei, mi ach cymmorthaf chwi, yn ddiamau 'r oedd hyn yn traw ac yn synnedigaeth i mi glywed y rath ddyn yn ga­lw arnaf wrth fy enw, ac mewn lle mo'r belled [...]ddiwrth fyngheraint, fy ngwlad, am cydnabyddiaeth: ac efe yn deall hyn a lefarodd wrthif yn Jaith y Ffrancod, Pa fodd felly Gap [...]en, yr ydwyf yn gobeithio nad ydych yn anghofio, nid aeth heibio etto ddeugain niwrnod, ar pryd a gosodassant fi ar Dir yn Alexandria, gyda eraill o dramwywyr a ddae­thant gyda chwi o Argiers yn eich llong ai henw TROIAN: Ac y mae hefyd yn y Carafan (neu glŷd) un arall yr hwn a ddygasach chwi hefyd gyda ni yr han a fydd llâwen jawn o'ch gweled. Gofynnais iddo a oedd efe yn byw yno, at­ [...]ebai, nag ydwyf? dywedodd hefyd i fod efe ai Gydym­aith yn myned yn y Carafan i Ddamascus, yr hon a'i maent yn ei galw Sham, Ac oddiyno i Baget yr hon yr ydym ni yn ei galw Babilon, ac oddiyno i Meccha i wneuthur Clawdd, canys felly a galwir hwynt wedi bod ym Meccha ac ymhellach, efe a ddywedodd i fod ef yn preswylio yn Ninas Ffesse yn Barbary,

Y Dŷn hwn i'm tyb i a ddanfonodd Duw i'm gwaredu yn fuan o Carchar canys yn ôl i mi ddal sulw arno yn graffus, mi atgofiais weled o honoi ef yn fy llong: er nis dichon un yn hawdd adnabod un Dyn ym mhlith 300, Canys y rhifedi hynny a ddugasswn o Argi [...]rs i'r fan honno, o amryw genedl, sef Twrciaid, Duon, Iddewon, Christinogion. Mi a ddymunais ar y Dyn ymma i mi gael golwg ar ei Gydymmaith; yr hwn a wnaeth ef yn ôl golchi o hono fy Llieiniau, adnabum hwnnw yn y man, y ddau hyn a gyttunasant, ar ymadel un o honynt oddiyno a myned gyda 'r Garafau, ar llall i fyned gyda'm fi i Gaersalem yr hwn oedd y Da a ragddywedpwyd a'r digred hwn a gymmerodd y fath ofal caredig am danaf, ac ni's gadawai yn ddi gydymmaith yn y Wlâd ddieithr hon; yr hyn ni's gallaf lai na'i gyfrif i neillduol ragddarbodaeth [Page 9] Duw, i'm rhyddhau o'r Carchar, oni buassai hyn, fe a'm gadawsai mewn cyflwr truenus,

Pan welodd y Dû ymma fi, yn y modd hyn yn Gar­charwr Ynghaersalem a'm Carchar yn union gyferbyn a Bêdd Crist, er wylo o hono, etto go [...]chmynnodd i mi gymmeryd Cyssur ac a aeth at Basha y Ddinas ac at y Sanjack, ger bron pa rai a cymme [...]odd efe ei Lŵ mai Mo­rwr a Phenaeth Llong oeddwn, yr hwn a ddygaswn 250 neu 300 o Dwrciaid a auon i'r Aipht o Argiers a Thunis, a'u hymdaith oedd tua Meccha. Y [...]u hwn o herwydd i fod yn Mussleman (neu wir Gredadyn) a ffynodd yn gymmaint gyda hwynt, hyd oni yrrasant gyd ac efe chw [...]ch o Dwrciaid yn ôl attaf i'r carchar, yno galwodd arnaf i'r Drws, ac y ddywedodd o dawn i Dy y Tâd ymddy­ffynnydd neu Bennadur y Fynachlog, a gostwng o honof tan ei nawdd ef, ni chymmellid un Crefydd arnaf, ond or eiddo fy hun, oddieithr dwyn o honof ganwyll, a hyn mi a gydgordiais yn Ewyllysgar.

Ac felly a mi yn ta [...]u llog y carchar e'm gwaradwyd yn fuan, ac aethpwyd a mi i Fonachlog y Pennadur, yno daeth efe attaf ac a'm cymmerodd erbyn fy llaw, a bod i mi groesaw, gan ryfeddu pa fodd y cyfeiliornais gym­maint yn erbyn Crist'nogaeth, a gossod fy hun tan nawdd y Twrciaid yn hyttrach na'i nawdd ef: mi ai hattebais ef, gan ddywedyd, peth a wnaethum oedd, mal nad elwn i'r mass, eithr cadw o honof fynghydwy bod i'm fy hun: yno gwrthattebodd efe gan ddywedyd ar i lawer o Sae­son fod yno, eithr (a chwi yn Catholiciaid, aent ir Mass, gan ddywedyd wrth y Twrciaid yn ymyl y Pyrth mai Ffrancod oeddent, canys ni's gwyr y Twrciaid, beth ydis yn i feddwl wrth y gair Saeson: A'm cynghori ym­mhellach, pan ddelai neb o'm cydwladwyr i fyned ar ym­daith, ar iddynt eu galw eu hunain wrth byrth Caersalem yn Ffrancod neu yn Frutaniaid, ca [...]ys adnabyddus jawn ydyw rhei'ny iddynt.

Hyn neu gyffelyb i hyn oedd yr ymddiddan rhyngom: ymhellach gofynnodd i mi o ba oedran oedd mawrhydi 'n Brenhines, a pha reswm oedd ganddi, na roddai ddim tu [Page 10] ac at gynhaliaeth y Bêdd sanctaidd, mal Brenhinoedd a Thywysogion eraill; a llaweroedd o goeg holiadau eraili; mi a hattebais ef yn ôl yr holiadau.

Ar diwrnod ymma wedi dreulio hyd y cyfnos, Sion Bunnel, 'rhwn a gyfrifwyd megis Groegiad heb aflonyddwch yn y byd, a ddaeth i mewn attom ni, er hynny cyfyng­wyd ef i'r Mynachty hwn, os amgen nis cai aros yn y Ddinas, canys dwg y Papistiaid gymmaint o rwysg yno ma [...] nas dichoa Cristion dieithr gael i ollwng i mewn, oni bydd ef tan eu nawdd hwy neu beidio a dyfod i'r Ddinas.

Mr. Bunnel a minneu yn sefyll ynghyntedd y Monach-Tŷ, deuddeg o Fonachod Pascedig a ddeuent allan attom, a chan bob un o honynt Ganwyll gŵyr yn llosgi, a dwy Canwyll dros ben hefyd, un i Mr. Bunnel ar llall i min­neu; Monach arall a ddawai ac a ddug Gawg mawr yn llawn o ddwfr claear yn gymmy [...]cedig a rhosynau a blodau aroglbêr eraill, a charpet yn dannedig ar y llawr a chlust­ [...]gau mewn Cadeiriau gwedi gosod yn drefnus: eithr am danom ni Penceidwad y Fynachlog, fe a'n gossodau ni i lawr, gan roddi canwyll i ai 'n dauoedd, yno y [...]aeth un o'r Mynachod a dynnai 'n hossanau, a chan ossod y cawg ar y carpet neu'r llennlliain a olchai 'n traed, er cynted ac y dechreuodd y Monach olchi, y dauddeg Monach a ddechreuent Ganu, gan barhau felly hyd oni olchwyd ein traed, pan ddarfu hynny, hwy a aethant rhagddynt dan ganu a ninneu 'n dau gyda'r Ymddistynnydd a ddaethom i gappel yn y Monachdy, yno dechreuodd un o honynt Ar­aith mewn dull Pregeth yn tueddu tu a'r perwyl hyn: mo'r haeddedigol oedd i ni ymweled y Tir Sanctaidd, ac i olygu y lleoedd cysegredig hynny, a sathrassai traed ein Jachawdwr. yn ol terfynu o'r bregeth, tywysassant ni i Ystafell ymha le i'r oedd Swpper yn barod; yno ym­borthassom yn dra ofnus, o herwydd bod gan fwydydd dieithr, gynneddfau dieithr; er hyn, a nyni, yn gossod ein hyder ar Dduw ac ar y cariad Crist'nogol o ymddangosid i ni oddiallan, a ymborthassom yn llawen, ac a Swpper­som yn ddigonol, ac yn ol i ni Ogoneddu Duw, llett­ywyd [Page 11] ni yn woddaidd, Hyd yn hyn ynghylch ein Croes­aw. cyntaf Ynghaersalem, yr hyn a fu y 25 o Fawrth, dydd gwyl fair y cyhydeu yn y Grawys. yn ol hyn yn canlyn pa beth a ddanghosodd y Monachod i mi, y rhai a neill­tnodd y Pater Guardian, (neu 'r Tâd ymddyffynnydd, Pen­nadur y Cwfaint neu 'r perwyl hynny. yn fore y dydd nessaf, a cyfodassom, ac yn ôl cyfarchu o honom y Tad ym­ddiffynnydd pennadur y Cwfaint, efe a bennododd faith o'r Monachod i fod yn Ddeonglwr i ni, ac yn y modd hynny allan yr aethom i weled yr holl Leoedd Sanctaidd yn y Ddi­nas, y rhai oedd gymwys i mi eu gweled, oddieithr y rhai oedd yn y Bedd bendigaid, canys hwnnw a ofynnai ddiwrnod cyfan ei hunan, Ac ymhob lle syrthiem i lawr ar ein glinia [...], a dywedem Weddi 'r Arglwydd.

Y lleoedd hynod cyntaf a ddangosodd y Monachod i ni oedd y Farnol Lê. y nessaf at dŷ Veronica Sancta: A mi a ofynais pwy Sanct oedd honno. Attebant mai honno oedd hi, yr hon a sychodd wyneb ein Jachawdwr, mal i'r oedd yn myned heibio yn ei [...]ng. A ni yn myned i wared ymhellach yn yr un heol, dangolassant y ffordd yr aeth ein jachawdwr Crist i'w groeshoelio, a alwyd ganddynt hwy y ffordd Ddo­lurus. Yn ol hynny ar y llaw ddehau yn yr un heol, dangoss­wyd i mi Dŷ y Glŵth Cyfoethog, wrth ddrws pa un y gor­weddai Lazarus dylawd, difri. A nyni yn dal y ffordd i wared yn yr Heol hon, ni ddaethom i ystumiad, yn yr Heol ar y llaw asswy, yn y fan ym a dywodasant, pan oedd, Si­mon o Cyrone yn dyfod tu a'r ffordd ddolurus, ar i'r milwyr alw arno, ac ai cymh [...]llasant yn ebrwydd yn [...]rbyn ei ewylly [...], i gymmorth [...]in Jachawdwr i ddwyn ei Groes. yna dywed­ass [...]nt mai yn yr un fan honno yr wylodd y Bobl, a'n Jachaw­dwr gan atteb a ddywedodd wrthynt, Merched Caersalem, na wylwch o'm plegid i &c. yn ôl hynny dangoshassant yr Eg­lwys, ymha le a syr [...]hiodd Mair forwyn mewn ing ac yspryd, pan aeth Crist heibio yn dwyn ei Groes. yna daethant a mi i Lŷs Pilat, yr hwn er i fod yn adf [...]iliedig yn llwyr, etto y mae yno Fwa Maen yr hwn a gynhelir gan y Crist'nog­ion, a chan i fod ef yn sefyll yn unjawn ar y ffordd, ni a aethom tano; yn ddigon tebyg i'r ffordd tan Dŷ Mr. Hamond [Page 12] yn y Caereu, ond bod bwa yma yn uwch, canys ar y bwa yma y mae rhodfa yr hon sy 'n caniadhau tramwy, (tros ein pennau) o un ystlys yr Heol i'r llall: canys Llŷs Pilat a ymystyn dros yr Heol o'r ddau ystlys, Ac i'r oedd gan Bilat ddwy ffenestr fawr yn y Rhodfa hon, i olygu 'r Heol y ddwy ffordd, megis ac i mae gan Mr Hammond, y llesi­ant hyn ymmhob un [...]i ddwy ffenestr. I'r Rhodfa hon a dyg­pwyd ein Jachawdwr, pan ddangossŵyd efe i'r Juddewon, rhai oeddent yn sefyll islaw yn yr Heol, a glywsant y geiriau Exte bomo, Wele yr dŷn. Ychydig oddiwrth y lle ymma y mae troed y Grisiau, y fan y cymmerodd ein Jachawdr ei groes gyntaf. Yno dugassant fi i'r lle a cenedlwyd ac ganw­yd Mair Forwyn, yr hon yw Eglwys St Anne, ac nid Eglwys Twrcaidd. Nessaf yn ôl hynny dangosassant y Llynn ymha lo y glanhasai Crist y rhai gwahan glwyfus, ac yno i'm tywysassant i Borth St Stephan, ychydig oddifewn iddo ar y llaw asswy dangosswyd i mi rai o'r Cerrig, a'r rhai y llabuddiwyd St. Stephan. Oddiyna canlyn y grisiau oedd yn myned i fynu i Borth Area, yno y mae llaweroedd o Greiriau iw gweled: Porth Dwyreiniol y Deml oedd ef, 'rhwn a adeilassai Salo­mon ar fynydd Moriah, ym mha un i roedd Sanctum Sanct­orum neu 'r Cyssegr, eithr yn awr adeiladwyd Eglwys fawr jawn, yn perthyn i'r Twrciaid.

Llymma fel y treuliais yr ail ddiwrnod, yr hwn oedd 26 o Fawrth, yng Nghaersalem i gyd oddieithr troi o honof i weled y garreg, a pha un llabyddiwyd St. Stephan. Y dydd nessaf, sef 27 o Fawrth yn ol gwneuthur o honom ein dyled­swydd i'r Arglwydd a'r Tâd ymddyffynnydd, pennadur y cwfent, cyflogaswn Assennod ir Monachod ar Deonglwyr, mal y marchogaent, a chan fyned o honom o byrth y Ddinas, ni esgynsom ar ein mulod ac a farchogassom yn union-tu ac at Bythinia. yn ystlys fy ffordd a nyni yn marchogaeth, dang­osswyd i ni y fan lle buassai y ffigys [...]ren ddiffrwyth, yr hon a felldithiodd Crist. yn ôl hynny Castell Lazarus yr hwn yr oedd Christ yn ei garu cymmaint, canys ei Dŷ ef neu Gastell oedd ym Mythinia, eithr i'r oedd yn adfeiliedig yn llwyr, a dim o hono i weled onid y ddau Ystlys y Mur, yn yr un Drêf dangosasant Dy Mair Fagdalen wedi amharu yn [Page 13] gymmaint nad oedd Dim yn weledig ond darn o'i Fur, yno gwelais hefyd Dy Fartha yn cynnw ys tri darn o'r Mur, oddi­yno hwy a ddaethant a mi at y garreg, ym mha fan myneg­odd y ddwy Chwaer wrth Grist, farw o Lazarus, oddiyno a nyni yn myned rhagddom, dangosassant y lle y cyfododd Crist Lazarus o farwolaeth, yn ol gorwedd o hono 3 niwrnod yn y Ddaiar, ar lle ei claddwyd efe yn ol hynny, pan fu efe farw drachefen.

Y lle hwn a gadwyd yn hynod er y dechre [...]ad, ac a ddiw­ygiwyd yn wastadol gan y Crist'nogion: eithr mewn dull lom a thlawd jawn, A hyn yw'r cwbl oll ar y welais i ym Mythinia. oddiyma ni farchogassom i fynydd yr Olewydd, a chan fyn [...]d trwy Bethphage, hwy a'm dugassant i'r lle a cymmerodd ein Jachawdwr yr Assen a'i llwdn, pan y Marchogai efe i Gaersalem ar ddydd Sul y Blodau. A nyni yn Marchogaeth o Bethphage yn union tua'r Gog­ledd, ni a ddaethom i droed y Mynydd yr Oliwydd, yn y lle ymma, dangosasant Benedicta, neu'r lle a dug yr Angel gennadwri at y Fair forwyn: a chan ddringo o honom i grib y Mynydd, ni a welsom y lle yr Esgynnodd ein Jachawdwr. Ar olygiad yr hwn nyni a ddywedsom ein Gweddi, ac a Orchmynnwyd i ni hefyd ddywedyd pum Pater Noster, a phum Ave Maria, eithr nyni a ddywedasom Weddi 'r Arglwydd, ac y dd [...]liasom sulw ar y llêd, ac ym­madawsom. y lled hwn ydyw 'r fan uchaf ar y Mynydd, ac oddiyma y canfyddir llaweroedd o leoedd hynod, megis yn gyntaf tua 'r Gorllewin, y mae tre [...]yn ar Gaersalem newydd: Ar y Dohen-Orllewin a gwelid tremyn Mynydd Sion, yr hwn sydd gyssylltedig a Chaersalem newydd: he­fyd yn y Dyffryn rhwng Sion a'r Mynydd yr oeddwn yn sefyll arn [...], gwelais y Nant Cedron, a llynn Silo, yr Ardd, ymba le a gweddiodd ein Jachawdwr, a'r lle y bradychwyd ef yn ol hynny, A bagad o bethau hynod er­aill yn y Dyffryn hwn a elwir Gethsemane, megis Maen fêdd Absalom fâb Dafydd, Maenfêdd Jehosophat ag eraill rhai a grybwyllaf am danynt pan ddelwyf attynt.

Yn union tu a'r Deheu oddiwrth Fynydd yr Olewydd, ni allem ga [...]fod y lleoedd, daethom ddiweddaf o honynt, [Page 14] megis holl B [...]thinia Bethphage. hefyd tu a'r dwyrain-ogledd­ddwyrain, a gwelyd, yr afon Jorddonen, yr hon sydd 15 Miltir oddiyma, A Jericho 'r hon nid ydyw ymhell, o her­wydd i bod hi tu a'r gorllewin oddiwrth yr Jorddonen.

O Fynydd yr Olewydd, tu a'r Dwyrain, a'r ddwyrain dd [...]heu ddwyrain, canfyddir Llyn Sodom a Gomorah, yr hon sydd rhyw gan Milltir o hyd, a deunaw o lêd: mi osod­ais yr holl leoedd hyn m [...]wn 'Scrifen wrth gwmpas pan oeddwn ar fynydd yr Olewydd, cany [...] yr araosais ar grib y Mynydd ryw ddwy awr a hanner, a chyda mi gwmpas bychan. A nyni yn descyn oddiyno tua throed y mynydd tua 'r Gorllewin, ni a ddaethom i Le, ym mha fan a myn­egodd y Monachôd, ar i fenyw a'i henw Pelagia, ddwyn ei phenyd mewn gwisgad gwryw, a mi yn gwenu a'r hynny hwy a ofynasant, pa ham yr oeddwn yn gwenu, mi a'u hat­tebais, nad oedd yn [...]y nghredo i feddwl fod Pelagia'n Santes, mynegassant i mi, pan y deuwn i'm llet [...]y yn yr hwyr, y dangossent i mi awdwyr bodlonol am hynny. Eithr pan awn i'm Llet [...]y, 'roedd gymmaint i'w wneuthur gennyf fi yn 'Scrifennu nodau o'm Llyfr, hyd nad oedd mo'r odfa gennyf i Edrych eu hawdwyr, ynghylch St. Pelagia. Yn y cyfamser hyn hwy ddaethant a ni i fan, lle rhagddywed­odd ein Jachawdwr y farn, yn ol hynny y lle gwnaeth efe y Pader, neu 'r Weddi yr Arglwydd, ac yn ol hynny lle y gwnaeth yr Apostolion y Credo. oddiyno daethom i'r lle yr wylodd Crist oblegid Caersalem, ac oddiyno i'r fan y rhodd Mair forwyn wregys i St. Thoma [...]; ac oddiyno i'r lle, y gweddiodd hi tros St Stephan: yr holl bethau diwedd­af ymma a ddangoswyd a nyni 'n dyfod i wared o Fynydd yr Olewydd: tua dyffryn Gethseman [...], ac yno ar ein hynt, ni a ddaethom i Eglwys Fair forwyn, ymha le y mae ei Boddrod hi, a beddrod ei gwr hi Joseph, gyda beddrod Anna, a bagad eraill yn yr Eglwys honno, y mae 'r Eglwys hon yn fefyll wrth droed Mynydd yr Olewydd. ac ai lia­deilassid gan Elen meddant hwy fam Cwstenyn Fawr.

Ymma y Monachod a aethant at Fedd y Fair forwyn, ac yno darllenalant naill a'i Mash neu ryw Weddiau eraill, tra buom ni yn ciniawa. Yn yr Eglwys hon [...] mae ffynnon o [Page 15] ddwfr gloyw j [...]wn, ac o herwydd i ni fyned i wared i Ogof tan y ddaiar, lle i clywir Diaspaid neu Adsain anghynefin, oddiymma ni a aethom i ogof, o ba un y daethai Suddas i fradychu Crist pan yr oedd ef yn gweddio, ac oddiyno i'r Ardd lle y gadawsai 'n Jachawdwr ei Ddisgyblion, gan orch­ymmyn o hono ar iddynt wylo a gwedddio, eithr ar ei ym­chweliad, efe a'i cafodd hwynt yn cyscu: yn ôl hynny daeth­ant a mi i'r Ardd ym mha le y daliwyd Crist, y tri diw­eddat hyn oeddent yn nyffryn Gethsemania. A mi yn march­odaeth i'r Drêf o'r un enw a'r dyffryn, fef, Gethsemania, ag y llaw asswy, gwelais y rhagddywededig Feddau Abso­lom a Jehosephat, ac ar Llaw ddeheu y Nanr cedron, yn yr hon nid oedd dim Dwfr ar y cyfamfer hwnnw, canys yn wir, nid ydyw onid megis ffôs i drosglwyddo 'r dwfr i Fynydd yr Olewydd a mynydd Sion, pan y glawio hi yn aml. A'r ffôs neu'r nant ym maesydd yn y dyffryn rhwng y ddau fynydd yn agos at y nant Cedron, dangosassant i mi Garreg yn nod­edig a thraed a phen Eliniau Crist wrth ei wthio ef i lawr pan y daliwyd, ac yn ôl hynny fyth y mae 'r lluniau ar ar­wyddion yn sefyll arni.

Oddiyno marchogasson i'r lle yr ymguddiodd St Jago yn jeuaf, ac yn ôl hynny efe a gladdwyd yno: yno hefyd dangos­assant y lle y claddwyd Zachariah, mâb Barachiah, ac yn ôl hynny daethant a nn i le arall, yn yr hwn arferai Mair for­wyn yn fynych weddio, yna daethom i Lynn Silao, ym mha un Mr. Bunnel a minnai a ymolchassom ein huna [...]n, ae oddi­yma dangosswyd y lle y llifiwyd y Prophwyd Esai yn ddarnau: oddiyno tywysassant ni i ffynnon ddofn jawn, ym mha fan (meddant) y cuddiodd yr Iddewon y tân cyssygre­dig yn amser Nebuchadonozor; ymma esgynnassom o'r Dyff­rvn i ystlus y Bryn, yr hwn sydd yn sefyll yn uniawn tua 'r Dehau oddiwrth fynydd Sion; eithr y mae Dyffryn helaeth rhyngddynt a elwir Gehemian, ac yno dangosassant y lle yr ymguddiodd yr Apostolion eu hunain, sef, Ogof mewn Craig. A chan esgyn yn uwch oddiyno, daethant a mi i Faes, neu yn hyttrach a allid i alw yn Graig, lle mae 'r fan cyffredin i gladdu dieithriaid, a'r un lle ydyw (meddant hwy) ac y brynnwyd ar dêg darn a'r hugain o Arian, y [Page 16] rhai a dderbynnasai Suddas, megis gwerth ei Feistir, yr hwn le a elwir Aceldam [...] a'i lun a'i osgedd ydyw mal i mae 'n canlyn. Mae i'r lle hwn dri o dyllau oddiarno, ac ar yr ystlys i mae agoriad i gael gwynt, yn y tyllau oddiarno a gollyngir i lawr y Cyrph meirw tua'r dyfnder ddeg troed­fedd a deugain. Yn y lle ymma gwelais ddau Gorph a oll­yngasid i lawr yn ddiweddar jawn, a mi yn edrych tu ag i wared, (canys o herwydd oddiarno, y lle y gorweddai y Cyrph oedd yn oleu jawn) derbyniais fath ddrygsawr i'm pen yr hyn a'm gwnaeth yn glâf jawn, yn gymmaint ac bu yn dda gennyf iddeityf ar y Monachod, nad aent ymhellach, eithr ymchwelyd o honynt i'r Ddinas.

Yn ôl hynny ni a ddaethom trwy Ddyffryn Gehemion, ac wrth droed Mynydd Sion, (a chan fod gyd a'm fi Gostrel a dwfr o Lynn Silo,) mi a'i hyfais, ac a orphwysais yno tros ennyd awr gan fwyta ychydig o Raisins a Crawn yr Oliwy­dden, y rhai a ddugassam gyda ni o Gaersalem y bore hwn­nw. Y [...] ôl gorphwys o honof a dadflino fy hun, ni ddech­reusom esgyn i Fynydd Sion, ac ychydig i fynu i'r Bryn, dangosswyd y lle yr ymwadodd Peder Grist, a phan glyw­odd efe y Ceiliog yn canu, efe aeth allan ac a wylodd yn chwerw dôst. A nyni yn esgyn yn uwch dangosswyd tŷ, Annedd Mair forwyn, yr hwn oedd yn agos at y Deml: yno i'm dugassant i'r lle a dugwyd ymmaith y Fendigaid Mair forwyn trwy wrt [...]iau pan oeddid yn ceisio ei dal hi. Oddiyno ni a aethom i Dŷ Caiaphas, yr hwn oedd y [...]hydig yn uwch ar fynydd Sion, ac yno gwelais y Carchar lle caeth [...]wyd ein Jachawdwr. Can fyned rhagddom yn uwch cyfarwyddwyd fi i Gappel bychan, yr hwn a gedwir gan yr Armi [...]iaid, A ny [...]i yn myned i mewn, dangoswyd i mi wrth yr Allor y Garre [...] a ossodwyd ar Fèdd ein Jachawdwr (fel y dywedant hwy) y mae hi yn agos at y lle yr ymwadodd Peder Crist; canys yno dangolasant y Colofn lle 'r oedd y C [...]liog yn sefyll arno▪ pan y canodd oddi yma fe a'm dyg­wyd i'r lle yr Arlwyodd ein Jachawdwr ei Swpper diwedd­af▪ ac oddiyno daethom i'r lle, yr esgynasai yr Yspryd glàn ar yr Apostolion: a ni yn myned rhagddom oddiyno, [...]ngosasant y lle yr ymddangosodd Crist [...]'w Ddisgyblion ar [Page 17] yr wythfed dydd yn ôl ei adgyfodiad, ym mha le dymunodd St. Thomas weled ei archollion ef

Yn agos at y lle hwn ar Fynydd Sion, y bu farw y Fair forwyn, a cher llaw dangosant y lle a brynodd y Pâb gan y Twrciaid, [...]r mwyn claddu Crist'nogîon Europia. o her­wydd ni fynnai fod i taflu hwynt i Aceldania: dywedasant y flwyddyn o'r blaen gladdu pump o Saeson yno, yr hyn oedd ryfedd jawn i ni oddigerth i'r Monachod hynny eu Gwenwyno, o herwydd iddynt feirw i gyd yn yr un Wyth­nos.

Oddiyno daethom i Dŷ Annas yr Arch-offeîriad, yr hwn nid ydyw 'rwan ond dau hên bared, a dim arall i wele [...] o hono, wrth ystlys un o honynt y mae hên Olewydden, wrth ba un y rhwymwyd [meddant hwy Ein Jachawdwr.] A ni yn gofyn rheswm oblegid hynny, dywedassant, fod Annas yn huno, pan ddygpwyd yr Jesu iw Dŷ ef, ac nis di­hunent ef, Ac yn y modd hynny yn y cyfamser o'u hym­aros i rhwymassant ef wrth yr Olewydden honno, A phan y dihunodd Annas, dygpwyd ef i mewn ac a holwyd: A ni yn ymadel oddiyno tu ac at y Porth Deheu i'r Ddinas, yr hwn sydd hefyd yn sefyll ar Fynydd Sion, ni a ddesgyn­asom oddi ar ein Hasennod, a chan fyned i mewn, mi a'i nodais yn fy Llyfr, canys gwelsom dair o'r Pedair porth', A mi yn chwennych gweled hefyd y Porth Gogledd ir Ddinas, hwynt hwy a dda [...]thant a mi i Eglwys St Thomas, yr hon sydd tu fewn i'r Mur, i gyd yn amharus oddiyno i Eglwys St. Mark, i ba le daeth St. Pedr, pan ryddha­wyd ef o'r Garchar gan Angel, yr hwn a wthiodd y Porth yn agored. Yna dangosasant Dŷ Zebedeus, oddiyno daeth­om i le cadwedig gan yr Abassines, Ac yno gan esgyn o' honom ar y dechreu trwy ffordd dywyll, a'n harwain a lli­nyn ni gyrhaeddasom lle uchel gerllaw Sepulh [...]ra Sancta neu 'r Bêdd bendigaid, yno talais ddau ddarn o Arian, er myned i mewn, a phan yr aethom i mewn, gofynnais pa le ydoedd, yr un rhyw le ydyw, (ebr hwy,) a mynnai Ab­raham Offrymmu ei Fâb Isaac. Yna 'r aethom i'r carch­ar ym mha un y Carcharwyd St. Pedr a St. Joan, yr hwn oedd y Drŵs nessaf i'r Carchar, y buasswn i ynddo o'r blaen [Page 18] yr hyn a'm gwnaeth yn salwach, o herwydd nad oeddwn mo'r ddedwydd a myned idd [...], a minau mo'r agos atto, oddi­yno ni aethom at y Porth Gogleddol, yr hwn oedd ar ystlys Myn ydd Calvary, yn ol edrych o honom yn graffus ar y Porth, ai bod yn hwyrhau, ni aethom yn union i'n Llettŷ: A hyn oedd ein gwaith y trydydd Diwrnod oddifewn ac o amgylch Caersalem, nid ychydig flinderus o herwydd des­cyn o honom mo'r fynych i weddio: canys ymhob lle a grybwyllwyd o'r blaen, ni ddisgynasom ac a ddywedasom We­ddi yr Arglwydd ar ein gliniau.

Y Dydd nesaf sef yr 28, ar y boreuddydd ni gymmerasom ein Hassennod, ac a farcho [...]asom trwy 'r Gorllewinol Borth, trwy ba un yr aethom ar y cyntaf, a chan fyned o honom tua'r Dehau, ni a ymadawson Fynydd Sion ar y llaw Asswy wrth droed yr hwn dangosasant Dŷ Uriab, a'r Ffynnon lle yr ymolchai Bethsheba ei hunan, pan y ca [...]fyddai y Brenin Dafydd hi o'i Dyrrau. oddiyno yr aethom i'r lle y cymmer­odd yr Angel Habaca [...] erbyn gwallt ei ben, i ddwyn lluniaeth i Ddaniel yn ffau y llewod. nesaf yn ôl hynny ni ddaethom i r lle a cafodd y gwyr Doethion y Seren, pan y collasam eu golwg arni, ac yno, lle y gorphwysodd Mair forwyn tan bren, mal ir oedd hi yn dy [...]od o Bethlehem i Gaersalem, yr hwn eu maent yn wastadol yn ei adnewyddu, gan blannu pren wrth yr hên wreiddiau, oddiyma Marchogasom i Dŷ Elias y Prophwyd, yno dangosswyd y lle arferedig ganddo i gyscu ai Dy êf yn sefyll felly ar y Bryn mal y gwelem oddi­yne Bethlehem ym mhell oddiwrthym.

Oddiyno ni aethom at hên Dŷ amharus, yr hwn a ddyw­edasant mai eiddo Jacob oedd ef: Yr hyn a ymddengys yn eglurach i fod felly. canys yn y maes sy yn gyffiniol a hwnnw y mae Bêdd Rachel, gwraig Jacob: ac ynghylch Dwy filldir oddiwrth y Bêdd hwn, yn yr un Maes y mae Tref ai henw Batesula y Trigolion yno ydynt Grist'nogion i gyd; yn y Maes helaeth hwn, [rhwng Caersalem a Bethle­hem) a bu gwersyllfa Senacheri [...] pan amgylchynassai Gaersa­lem. Oddiyma Marchogaslom i'r Maes. lle y dygasai yr Angylion Newyddion da o lawenydd mawr i'r Bugeiliaid, yr hwn sydd ddwy filldir oddiwrth Fethlehem, ac oddiyno [Page 19] ni a Farchogasom i Fethlehem i'r Monachty yno, yn yr hwn i'r oedd deg o Fonachod, y rhai a'm Croeshawsant yn twyn jawn, ac a'm dygassant yn gyntaf i Eglwys fawr, ac oddi­yno i gyntedd helaeth, ym mha fan y gwelais enw Mr. Hugh Stapers wedi osod ddwy waith, un uwch ben y llall, a rhwng y ddau gosodais inneu fy enw. yno i'm tywysha­sant i wared i'r grihau i ogof, ym mha le 'r adeiladwyd Cappel er Natalig ein Jachawdwr, yn cynnwys efe, yn gyst­al a'r Preseb a gosodwyd em Jachawdwr ynddo, ac hefyd y lle yr Anrhegwyd ef a rhoddion gan y Doethion. goruwch y Capel hwn i mae Eglwys helaeth, a adeiladwyd gan y Fren­hines Helen Fam Cystenyn fawr, (meddant hwy heb law hyn gwelais yno amryw Faenfeddau gwyr Sanctaidd, ac eraill yn ol i mi fyned i fynu i ben y Tŷ, mi a welais enw Mr. Hugh Stapers yn Ysgythredig eilchwaith ar y llen Blym­maidd yno, yr hyn a wnaeth i mi chwilio yn fanolach am en­wau eraill o'r Saeson, eithr pan ni chawswn un, mi a ger­fiais fy henw ac a ddaethum ymmaith: yna 'r aethom i mewn ac a Ginhiawsom gyda 'r Monachod. Yn ôl ciniawa o hon­om, hwy a'm dygassant i'r lle yr ymguddiodd Mair pan fynnid ei llâdd ar Plant [...]ychain.

Ac yn ôl hynny gan gymmeryd ein cennad o Bethlehem, a rhoddi i'r Monachod dri darn o Aur, am ein Ciniaw, a'm Cymdeithion, y rhai oeddy [...]t wyth o rifedi, ni esgynasom oddiar ein Assennau, ac a farchogasom at y Ffynnon, lle y cyrchasai tri Thywysog [...]afydd ddwfr iddo trwy ganol [...]u y Philistiaid; yr hon sydd yn sefyll [...]chydig odd [...]wrth Beth­lehem tua Chaersalem, ac y mae i hon dri o Leoedd i dyn­nu dwr. oddiyma yr a ethom ar frys yn ôl i Gaersalem, gan fyned o honom i'r Porth ar bedwar o'r Glôc [...] yn ôl han­ner dydd, ac ar bump gollyngodd y Twrciaid ni i mewn i'r Sepulchra Sancta, sef y Bêdd bendigaid [...]an dalu pob un o honom [...]aw darn o Aur ar ein dyfodiad ni i mewn. cyn gynted yr aethom ni i mewn, hwy a gloesant y Pyrth, felly yno ni a arosafom hyd 11 ar gloch tran [...]oeth▪ ac yn ôl hynny ni ddaethom allan: yn awr y canlyn pa beth a welais yn Sepulchra Sansta, yn gyntaf mi ddaliais sulw ar gant (o leiaf) o linynau a thannau yn dibynnu oddiallan i'r [Page 20] Porth, ac yn y Porth y mae twll helaeth mal y dichon Plen­tyn yn h [...]wdd ymystyn i mewn, a mi yn gofyn rheswm am hyn, attebasant, niai 'r twll y wnaed er rhoddi lluniaeth i mewn i'r rhai sydd yn gorwedd oddifewn yn yr Eglwys, y rhai ydynt oddiar 300 o Bobl, Gwyr a Gwragedd. Crist­nogion i gyd, ac yno maent yn Bucheddu yn wastadol Nôs a dydd, ac ni's cant [...]ynediad allan na dyfodiad i mewn, oddieithr agor or Twrciaid y Porth i ryw Bererin; yr hyn ni ddigwydd weithiau mewn 14 o ddyddiau: Ac oblegid hynny y li [...]ttywyr Crist'nogol ymma yn yr Eglwys ydynt a'u holl deul [...] gyda hwynt, a'u Bythod llettyfon hwy a ad­eiladwyd o Ynyllod, y llinynnau yn dibynnu wrth y Porth, oeddynt wedi siccrhau wrth glychau y llettyfon; a phan ddel eu gweision, y rhai ydynt oddiallan a lluniaeth iddynt, pob un o honynt o'r nailldu a ganant y glôch a fyddo yn perthyn iw Deulu ef, a hwynt hwy oddi [...]ewn a adwaenant bob un ei Glôch ei hun, ac a ddeuent yn ôl hynny i dder­byn eu lluniae.n. Mi a hyspysaf bob rhyw o Grist'nogion ar a wela [...]s yn yr Eglwys mewn trefn. Yn gyntaf y Rhufein­iaid, canys hwynt hwy a gynhaliant y Rheolaeth mwyaf ô honynt eu gyd, yn ail, y Groegiaid, canys hwynt hwy yw 'r nessaf mewn rhifedi, er nad ydynt fawr amgena [...]h na chaethwerhon i'r Tyrciaid. Yn drydedd yr Arminiaid, rhai a fuasse [...]t yn hir o amser yn weision i'r Twrc, gan anghofio o honynt eu Hiaith eu hunain, arferant eu holl ddefodau yn Jaith Arabaeg, ac yn yr Jaith honno a clywais i hwynt yn bedwaredd, y Nestoriaid, rhai ydynt gaeth weision i'r Twrc, ac nid oes un jaith arall ganddynt, ond yr Arabaeg, yn bummed, Abassiniaid, sef Pobl o Wlâd Prester John, yn chweched, Jacobiniaid, rhai ydynt Grist­nogion Enwaededig, yn gaeth Weision hefyd i'r Twrc yr holl rai hyn, [Crist'nogion mewn enw) a brynnassant gan y Twrc eu hamryw Leoedd yn yr Eglwys, ae ystafell­odd eraill er mwyn, eu gorweddfa, gan nad ydyw y chwe rhyw lai na 250 neu dri c [...]ant yn wastadol yn gorwedd yno, ac yn Gweddio yn ol eu harier.

Y lleoedd i maent yn gyffredinol yn arfer i fyned a dy­wedyd eu haddunedau ydynt llun ymma mal y mynegaf, [Page 21] ac megis a dygodd y Monachod Rhufeiniaidd ni attynt (1) yn gyntaf y Golofn wrth ba un y fflangellwyd Ein Hiachawdwr. (2) Y lle y carcharwyd ef, tra buont yn pa­ratoi neu wneuthur y Groes. (3) Lle yr rhannodd y Milwyr ei Ddillad ef. (4) y lle y cafodd y Frenhines Helen y Groes, yr hwn sydd wrth droed Mynydd Calfari, ac yn agos at hwnnw i mae Cappel y Frenhines Helen. (5) y lle y coronwyd Chtist a Choron o Ddrain, yr hwn ni chawn weled hyd onis rhoddais i'r Abissiniaid, y rhai oeddent geidwaid ar y lle, ddau ddarn o Arian, (6) y lle y gossodwyd y Groes o hyd ar y llawr, ac a hoehwyd Ein Jachawdwr wrthi. (7) y lle a'r ben brynn Calfari ym mha fan gosodwyd y Groes pan ddioddefodd ef, (8) y Graig a rwygodd pan Groeshoeliwyd ef, y peth hyn sydd gymmwys i ddal sulw arno yn Fanol, canys hollt­wyd hi, megis ped fuassid yn ei hagor a Gyrdd a chynion oi phen ucha yn agos hyd y gwaelod, trwy ei chano [...], yr hollt sy cyn lletted mewn rhai mannau, fel y gallo gwr ymguddio ynddo, eithr y mae yn mynêd yn gulach tu ac i wared (9) y lle 'r Eneiniodd y tair Mair o Grist yn ol iddo fârw, (10) y lle yr ymddangosodd efe i Fair Fagdalen mewn dull Garddwr, ac yn ol hynny y Bedd, yr hwn ydyw 'r lle diweddaf yr arferent Weddio. oddiyno ni aethom i weled Bedd feini Baldwyn a Godffrey, o Bullen Brenhinoedd Caersalem.

A mi yn dychwelyd at y Bêdd, mesurais y cyfrwng ne [...] pellder rhwng lle a lle, gan dreulio fy amser, o bump ac gloch Brydnhawn y daethwn i mewn hyd 11 ar Gloch y Dydd nesaf, pryd y daethwn allan. gan yscrifennu o honof bob peth ac y dybiwn i fod yn gymmwys i ddalsulw arno. Mr. John Bunnel fy nghyfaill a minnau, yn dy [...]od yn y modd ymma o'r Eglwys, ni aethom at Bennadur y Cwfent i Giniawa, yno clywsom newyddion ddyfod o Bump, o Saeson eraill at Byrth y Ddinas ar eu hymdaith i Aleppo, eu henwau oedd Cwilym Bedl yr hwn oedd Bregethwr i Farsiandwyr Lloegr, y rhai oeddynt yn byw yn Aleppo, Edward Abbot gwasanaethydd i'r Ardder­chog Sr Sion Spencer. Jeffrey Cerby gwas i'r Ardderchog, P. [Page 22] Banning a goruchwylwyr trostynt yn Aleppo: y Gwyr jeuaingc eraill o [...], naill oedd Sion Elkins, a Jasper Timm [...]: A'r pump ymma pan glywsant ein bod ni yno, a ddaethant i gyd i'r Tŷ: A rhai hŷn [er na welsant fi yn y Garchar, ac nad oeddent gyda mi yn gweled y peth­au tu fewn ac o amgylch Caersalem, a allant dystiolae­thu y pethau a hyspysais iddynt wrth y Pyrth, a thystio ŷ gwirioneddau eraill heb law hynny. y Gwyr ymma, ac hefyd fynghyfaill Sion Bunnel a adawais i yn ol, yng-Haersalem. Gan ymadaw o honof oddiyno i weled lleôedd eraill yn Nhir Palestine. Eithr cenhadwch i mi yn gyntaf i fynegu i chwi, pa beth a ddaliais sulw arno yngosodiad y Ddinas o herwydd perwyl i mi gredu, cyn dyfod o honof i'w gweled, i bod hi yn gwbwl adfeiledig, neu syrthio o honi yn liŵch, er hynny, pan i gwelais hi, ce­fais hi mewn gwedd arall, a chan fod gennyf gwmpas by­chan▪ mi a gylleais y lleoedd mal y gallwn ddyfod yn ag­os atti.

Gwybyddoch yn gyntaf fod Sylfaeniad Canol yr hên Ddi­nas ar fynydd Sion a Mynydd Mariah, ar y Gogledd ô hom i'r oedd Mynydd Calfari allan o Byrth yr hên Ddinas ynghylch ergyd carreg, a dim yn ychwaneg, eithr yn awr mi a gefais y Ddinas newydd yn gyfleuedig mo'r belled tua 'r Gogledd, hyd onid ŷw yn agos yn gwbl ymmaith o fy­nydd Sion, ac etto ni adawodd hi yn llwyr Fynydd Mor­iah, yr hwn oedd rhwng Mynydd Sion, a Mynydd Gal­fari, ac felly yn ddiammau, y cyfleir Muriau o'r Deheu 'r Ddinas ar droed Gogledd Mynydd Sion, Y Mur y dwy­rain, yr hon sydd ar gyfair Mynydd yr Olewydd, y ddarn o'r hên Fur, ac felly o'r gongl Dehau ddwyrain. tua 'r Gogledd, pedwaredd rhan o f [...]illdir tua chefn Mynydd Calvary, ac yn y modd hynny, cefais Fynydd Calvary, yr hwn oedd gynt ergyd carreg allan o'r Ddinas, ar lle pennoded­i g i'r arferol ddihenydd, yn awr yngh [...]nol y Ddinas, nid yw Mynydd Calvary mo'r uchel, mal y gallid ei galw hi yn Fynydd, eithr yn hyttrach Craig Bicca, canys dabais sulw yn fanol ar ei chyflead ni, yn gystal pan i'r oeddwn ar ei chribin hi, a phan ddaethum at y Bêdd, yr hwn oedd 173 [Page 23] troedfedd oddiwrth droed y Mynydd megis ac y M [...]surais i ef, Ac oblegid hynny yr ydwyf yn cyfrif fod lle Cladded­igaeth yr hwn a gloddiodd Joseph o Arimathea îddo ei hun, yn 173 troedfedd oddiwrth Mynydd Calvary tua 'r Gorllewin, ym mhale i mae Bêdd ein Jachawdwr. Y Bêdd ei hun ydyw ddwy droedfedd a hanner o uchder oddiar y llawr, wyth droedfedd o hyd, a phedair troedfedd o lêd namyn tair Modfedd yn gauedig, a liêch neu Garreg wenn dêg ei lliw, uwch ben y Bedd adeiladwyd Cappel a'i fur tu a'r Gogledd yn gyssylltied [...]g ac Ystlys Gogleddol y Bêdd, a'r Cappel fydd o'r cyffelyb Gerrig a'r Bêdd, ac yn cyn­nwys pymtheg troedfedd o lêd, pum troedfodd ar hugam o hyd, ac yn ychwaneg na deugain Troedfedd o uwchder. Yn y Cappel hwn y llosgir yn wastadol deg ar hugain neu ddeugain o Lampau; eithr ar ddyddi [...]u gwylion ragor: rhain a gynhalir ar draul rhoddion a roddau Crist'nogion ar eu Marwolaeth yn Hispaen, Fflorenc, a lleodd Pabydd­aidd eraill, a'i cynnal hwynt i losgi yn wa [...]tadol, ar gwyr hael ac sydd yn rhoddi rhain; sydd au henwau yn Gerfie­dig o amgylch eu ymylon ucha mewn Llythyrenau o Aur yn sefyll mewn Cylch o Aur neu Arian, cynhwysir y Cappel ac Eglwys, ac etto nid hwnnw yn unig, eithr cynhwysir gyda hwnnw yr holl Leoedd Sanctaidd a rhag­enwyd, sef, lle y Fflangellwyd Crist, lle a Carcharwyd ef, lle rhannwyd ei Ddillad: lle cafwyd y Groes, lle co­ronwyd efe a Drain, lle a hoeliwyd wrth y Croes, lle 'r oedd y Groes yn se [...]yll pan y dioddefodd, lle rhwygodd llen y Deml: lle yr Eneiniodd y Fair Mair ef, lle yr ym­ddangosodd i Fair Fagdalen, Ac yn fyrr, yr holl bethau hynodaf, naill ac o amgylch Mynydd Calvary, neu o am­gylch Maes Joseph o Arimathea a gynhwyswyd tu fewn i amgylchiad yr Eglwys yma, yr hon a adeiladwyd gan Helen Fam Cystenyn fawr, hi oedd (megis ac y darllenais mewn rhyw Awdwyr) Frittwn a Merch Brenin Coel, yr hwn a adeiladodd Colchester, y hyn pan honnais iddynt, hwy ai gwadasant. Myfi a fesurais yr Eglwys hon oddi­fewn ac y cyfrifais hi yn 422 o Wrydau oi hamgylch, cefais un ochor iddi hefyd yn 130 o Wrydau, A hyn yma [Page 24] ynghylch Mynydd Calvary, yr hwn sydd yn awr ynghanol y Ddinas. o'r gongl ogledd-ddwyrain y Ddinas hyd at yr Ogledd-orllewin ydyw 'r hyd lleiaf o'r Ddinas, ac o'r Gongl-ogledd-Orllewin trwy 'r Deheu orllewin, ydyw cyn belled ac ydyw 'r Deheu ddwyrain i'r Ogledd ddwyrain. eithr o'r Dehau orllewin i'r Deheu-ddwyrain, sef y Mur Deheu, yr hon sydd yn sefyll ar droed Mynydd Sion, myfi a'i Mesurais ac ai cafai [...] yn 3775 o droedfeddi, yr hyn sydd dri chwarter Milltir.

Ar yr ystlys deheu hon o'r Ddinas, i mae porth mawr o haiarn, ac o amgylch porth i mae 17 o fangnelau rhyfel, neu Ganonau o Efydd. y mae 'r Porth yma gymmaint o faint ar Porth Orllewin o Dŵr Llundain, ac yn gadarn ragorol, ar muriau yn dra thrwchus ac ar yr ochor ddehau 50 neu 60 troedfedd o uwchder hyd yn hyn ynghylch y Mur ar ystlys ddeheu y Ddinas. nid yw y Mur Gogledd­ol yn gwbl gymmaint uchder. Eithr yn gadarnach o la­wer, canys goresgynnwyd hi yn fynych. Du 'r ochor Gog­ledd, eithr ar yr ochor ddehau ni oresgynnwyd erioed: ar yr ochor ddwyreiniol i mae hi yn anorchfygol, oblegid Serthrwydd llymder y brynn y mae 'n sofyll arno, yr hwn sydd bumwaith yn uwch na'r Mur. Ar yr ochor Gogleddol i mae 35 o Ganons o Efydd yn agos i'r Porth, yr hwn sydd o haiarn h [...]fyd, eithr pa gyfrif sydd mewn lleoedd eraill sef yn y Cornelau yr Conglau, ni allwn weled, ac i ymofyn ni feiddiwn. Ar y mur Dwyreiniol, yn cynnwys y porth lle llabuddiwyd St Stephan ychydig oddiallan iddi ac a el­wir hyd y dydd heddyw Porth St Stephan, ni welais ond pump o Ganons, Ac i'r oeddent rhwng y Porth a char­neddau Porth Aurea, yr hwn sydd tua 'r Dehau. Am y Gorllewinol ochor y Ddina [...], trwy Borth pa un yr aethwn i mewn ar y cyntaf, y mae yn dra chadarn hefyd, ac i mae iddi 15 o Ganons yn agos at i gilydd o efydd i gyd, y porth hwn hefyd a wnaed o Haiarn, ac y mae 'r Mur yma yn y Gorllewin cyhyd yn llwyr a mur y Dwyrain, eithr y mae 'n sefyll ar y tir uchaf; canys a chwychwi yn dyfod o'r Gorllewin i Fur y Gorllewin, ni ellwch weled dim oddifewn i'r ddinas onid y Mur yn unig, eithr ar fynydd [Page 25] yr Olewydd, a chwi yn dyfod tua 'r Ddinas o'r Dwyrain, i mae gennych lawn olwg ar y ddinas, o herwydd bod y Ddinas yn sefyll ar fin y brynn. i ddiweddu y Ddinas Gaersalem yma, ydyw 'r cadarnaf o'r holl Ddinasoedd ar y welais etto yn fy Nhaith er pryd yr ymadawa [...]s a Grand Cairo: eithr y parthau eraill o'r Wlad, a orchfygir yn hawdd jawn, etto yn Ninas Gaersalem y mae tri o Grist­nogion am un Twrc, a bagad yn y Wlad o amgylch, eithr y maent yn byw i gyd yn Dlawd tan Lywodraeth y Twrc.

Y pethau a ganlyn gan ein hymdeithydd, ydyw cymmaru o hono y Trefydd a lleoedd o amgylch. Llundain a'r tref­ydd a'r lleoedd sydd o amgylch Caersalem, gan bennodi o hono y Ddinas Llundain yn lle Caersalem, a'r Trefydd, Lleoedd, a'r Afonydd cyn belled oddiwrth Gaersalem ac y mae Trefydd, Lleoedd ac Afonydd, y rhai y mae ef yn eu henwi oddiwrth Llundain, megis Bethlehem, yr hon sydd oddiwrth Caersalem, cyn belied ac y mae Wansworth o­ddiwrth Lundain. Hynny yw pum Milltir. Gwâstadedd Mamr [...] megis Guilfford oddiwrth Lundain 25 Milltir, yn agos at hynny y mae Dînas Hebron, lle y claddwyd y Tâd Abraham. Beersheba sy megis Alton o Lundain 39 Milltir. Ramoth Gilead o belldra Reading o Lundain 32 Milltir. Gaza yn y Deheu Orllewin i Palestine megis Salisbury oddiwrth Lundain 70 Milltir, Ascalon sy o'r Dwyrain Ogledd i Gaza. Joppa megis Alisbury oddiwrth Lundain▪ 34 Milltir. Samaria megis Royston oddiwrth Lun­dain 33 Milltir, Dinas Nazareth megis Norwich o Lundain 91 Milltir. o Nazareth i Fynydd Tabor a Hermon y mae 5 Milltir i'r Gogledd-Ddwyrain. Mynydd Sinai sy yngogledd Ddwyrain daith deng Niwrnod ôddiwrth Gaersalem, ni we­lais i mo rai o'r mannau yma, eithr y Pum Sais rhagddy­wedig a rodd i mi y cyfri hyn, i ba rai mi a roddais finai gyfri o'm holl daith drwy Palestine, y lle yr ymprydiodd ein Harglwydd 40 Niwrnod a 40 Nos, a elwid Quaranto, sy oddiwrth Caersalem megis Chelmsfford oddiwrth Lun­dain 25 Milltir. Yr Jorddonen megis Epping, 12 Milltir Llynn Sodom a Gommorah megis Graves End oddiwrth Lun­dain 20 Milltir. Afon yn yr Jorddonen sy 'n ei thywallt [Page 26] ei hunan i'r Llynn hallt hwn, a rhyfeddol y llwngc y Llynn yr Afon oni chollir hi yn ddiyngwrth Dwfr, y Llynn sy mo'r hallt ac ireiddlyd, os a nâ Chorph Dŷn nac Anitail we­di marw iddo, fe a ddeil heb suddo ar Wyneb y Llynn, yr holl fudreddi a ddug yr Jorddonen sy 'n nofio ar Wyneb y Dwfr, a thrwy gynhyrfiad y Gwynt yn gyfan Gyfannedd, mae mewn amser yn ceulo 'n ewyn, a phan ddelo i'r lann, a gresir trwy fawr Frydaniaeth yr Haul, mae myned yn ddu megis Pŷg, ac a elwir gan y Bobl Bitumen; mi a ddaethum a rhyw fesur o hono adre! Mae 'r Llynn yn agos i 19 Mill­tir o lêd, ac i Cant o hyd, o'r Gogledd lle y mae Aton yr Jorddonen yn syrthio iddo.

Y Maesydd lle daeth yr Angylion a newyddion da i'r Bugeiliaid sy oddiwrth Gaersalem megis Greenwich oddi­wrth Lundain 4 Milltir, Mynydd yr Olewydd megis Bow oddiwrth Lundain. Bethany megis y Black wad. Beth­phage megis Mile End. Dyffryn Gethsemane megis Maesydd Ratcliff, Nant Cedron megis Houndsditch, y rhai sydd oll bur agos i Luondain. Mynydd Sion ar Gyffiniau 'r Ddinas megis Suthwark wrth Lundain.

Llymma D [...]scrifiad y Ddinas Caersalem, megis ac y mae wedi ei hadeiladu yn awr gyda 'r holl leoedd hynod oddi­fewn iddi ar Wlâd o'i hamgylch; trwy 'r gymhariaeth u­chod y gallwch ddeall cyflead y rhan fwyaf o'r lleoedd yn agos [...]tti; a thrwy hyn gallwch wybod, nad oedd hi ond gwlâd fechan, a gronyn o dir a feddiannodd Plant Is­rael yngwl [...]d Canaan, yr hon sydd yn awr yn Wlâd an­ffrwythlawn jawn, canys tu fewn i bymtheg Milltir oddi­wrth Gaersalem, Y mae 'r Tir yn llwyr anffrwythlawn, yn llawn o Greigiau a Cherrig. Ni wn i am un parth o honi y dydd heddyw ac fydd ffrwythlawn, onid yw yng­hylch gwastadedd Jericho, pa beth a fu hi yn yr amser­oedd gynt, mi a'ch gorchmynnaf at yr yspysiad y mae 'r 'Scrythur lan yn i roddi am dani, fy nhŷb i ydyw, pan i'r oedd hi yn ffrwythlawn, ar Tir yn llifeirio o Laeth a Mêl, yn yr amser hwnnw bendithiodd Duw hi, ac yr oedd ei thrigolion y pryd hynny yn cadw Corchymynion yr Arglwydd, eithr yn awr gan ei phreswylio gan ddigre­fyddion, [Page 27] y rhai a halogant enw Crist ac yn Bucheddu bu­chedd aflan ac Anifeiliaidd) Melltithiodd yr Arglwydd hi ac y wnaed mo'r ddiffrwyth, mal nad allwn gael Bara, pan ddaethym yn agos atti: canys un Noswaith a mi yn llettya yn fyrr ac yn ffaelu cyrhaeddyd Caersalem, mewn lle a elwir yn Arabaeg, Cuda Chenaleb, gyrrais fy Moor neu 'r Dŷn du, [nid ymhell oddiwrth y fan a gwersyllasom ynddo) i gyrchu Bara, Ac efe a ddugodd air yn ei ol attaf, nad oedd dim Bara yno iw gael, ac na fwytasai Gŵr y Ty hwnnw Fara yn holl amser ei Fywyd, na neb o'i dylwyth eithr eu llun [...]aeth oedd datau sychion yn unig: trwy hyn a gellwch wybod anffrwythlonder y Wlâd y dŷdd heddyw, yn unig, (mal yr ydwyf yn meddwl) o herwydd y [...]elldith a ôsododd Duw arni: canys arferant bechod Sodom a Gom­orah yn y Wlâd honno: mal y byddo yn dda jawn gan y Crist'nogion anghenus yno, briodi o honynt eu Merched ar 12 oed a Christ'nogion, rhag i'r Twrciaid i treisio hwynt ac i ddibennu, nid oes un fathar Bechod yn y Byd, nas harferent ymmysc y Bobl anghredadwy hyn y rhai a gysan­eddant y Wlâd honno, Ac etto er hyn gelwir hi yn Ter­ra Sancta, ac yn Arabaeg Cushe a hynny yw Tir Bendigaid, gan gymmeryd o honi yr Enw yn unig a dim ychwaneg, ca­nys deolwyd Sancteiddrwydd oddiyno gan y lladron hynny y Twrciaid bryntion anghredadwy y rhai a drigasant yno.

Yn ol cael o honof fy Sertificate, yn se [...]edig gan y Quad­rian, a Llythyr, i ddangos ymolchi o honof yn yr Afon Jorddonen, mi a ymmadawais a Chaersalem, ynghymdeithas y du yn unic, yr hwn a'm Cymhorthodd allan o'r Carchar gan adel Edward Abbot, Sheffrey Kerbie, Sion Elkins, Sias­per Timme, a Mr Bodl y Pregethwr, rhai a gyfarfuom o ddamwain yno, heb wybod o'u dyfodiad, ar fy ol yng Nhaer­salem, a pheth a'm blinodd fwyaf, y gwr Bonheddig o Midleborough, Mr. Sion Bunnel, with ei enw, yr hwn a gyfarfum yn Grand Cairo, a'r hwn y Gydymdeithodd a mi oddiyno i Gaersalem, ymmadawodd a mi yno, ac a arossodd Ynghaersalem, gyda'r pum Sais arall, ae yn y modd yma a'm gadawyd fi yn unig gyda 'r Dŷn du yr hwn a gad­wodd [Page 28] gymdeithas gyda mi, a nis ymadawodd oll, hyd onis daethom i Gairo fawr. Ynawr pa beth a ddigwydd­odd i mi yn fy Ymdaith o Gaersalem i Gairo, ac oddiyno i Alexandria, ym mha le safai fy Llong, mynegaf o hyn allan.

Yn ol i ni fyned o Gaersalem, ni a ddaethom yn ddifraw i Rama, ac oddiyno ni aethom i Ascalon, ac oddiyno i Gaza yr hon fydd yn ymmyl diffaethwch Arabia, yn un o'r ddau le ymma gobeithiais i gael fy nhrosglwyddo ar y Môr naill ai i Alexandria neu i Damicta, gan ddarfod o'r gobaith o hynny, synnodd arnaf ac nis gwyddwn pa beth a wnawn, pa un ai dychwelyd o hono [...] i Gaersalem, neu fwrw fy hun yn enbydus ar dwylo 'r Arabiaid gwylltion, fal yr i'm heb­ryngwyd ganddynt hwy i Gairo fawr: i'r oedd yn ang­henrhaid i ni gymmeryd un o'r ddau ymma: nid oedd dim gobaith am drosglwyddiad, Ac etto i'r oedd gennif obaith arall, y gallwn gael trosglwyddiad yn Joppa. Ac o achos hynny, gan ddanfon fy Nŷn Du i Joppa, i ymofyn am drosglwyddiad, mi ai harosais ef yn Gaza, eithr nid oedd yno un i'w gael, o'r diwedd gan ystyried, fod yn anghen­rhaid i mi fyned ar frys i'r Aipht, canys gadawswn fy ngwâs Waldred Ynghairo gyda'm cyfoeth, o fil a dau cant o Bun­nau, a'm Llong a arosasai yn Angorfa Alexandrîa, a thri­ugain Gwr ynddi, heb wybod pa un y wnaent a'i aros am danai ai Peidio, canys pan ymmadawswn a hwynt i fyned ar hyd Nilus i Gairo, nid oedd fwriad gennyf i fyned i Gaer­salem: A'm helynt yn sefyll yn y modd ymma. fe a'm gyr­rwyd i'r eithaf ymma, sef i fwrw y mmaith fy holl dda bath­ol ac oedd o'm hamgylch, a gosod fy hun yn nwylo dau o Arabiaid gwylltion, y rhai a gymorasant arnynt fy nwyn i ar du, (heb pa un ni feiddiwn fyned) i Ddinas Cairo, mewn pedwar niwrnod, ac myfi a dalwn iddynt bedwar Sulton ar hugain o Aur, pan y delwn i Materia yn agos i Cairo, Ac ar yr Ammod ymma hwy a'n dodent yn ddifraw yno, os Amgen, dywedasant hwy a'm dugent yn Garcharwr gyda hwynt, neu torrent fy ngwddf.

Ac yn y modd hynny gan gyttuno a hwynt; trwy fy Moor yr hwn a ddywedasai trosof, ac a sicrhaodd trostynt ar i [Page 29] mi fyned yn ddiogel, gan dyngu na ymadawai a mi er dim ac a ddigwyddai, y ddau Arabiaid wylltion, a ddarbodasant ddau o Ddromedariaid i ni farchogaeth arnynt, y Moor 2 minnau a Farchogasom o'r blaen, a'r Arabiaid ar yn ol ni, dau ar bob Dromedari, ac yn y modd ymma, yr ymadawson o Gaza, ynghylch dau ar gloch yn ôl hanner dydd, ac y Farchogasom yn galed jawn: Canys yr Anifeiliaid hynny a ânt mo'r fuan ac mo'r arw, hyd onid oeddwn mewn peder awr mo'r flinderog, a dymuno o honof arnynt i adel im ddes­cyn a gorphwys ychydig yr hyn a wnaethom y nghylch chwech ar gloch yn ol hanner dydd, yn ol i ni ddescyn, yr Arabiaid a glymasant ddau droed flaen ir Dromedariaid ynghyd, mal i'r oedd eu harfer hwynt, gan beri iddynt benlînio ar y Ddaiar, yn ôl gwneuthur o honynt hynny, nyni a e istedd­som i lawr, i fwy [...]a ychydig o Resinau a Biscedau, y rhai a ddugasom gyda ni yn ein Codau; yn y cyfamser un o'n Dromedariaid a dorrodd ei gebystr ac a ddiangodd yn ôl tua Gaza, yno un o'r Lladron (sef 'r Arabiaid) a gymmerodd y Dromedari arall, ac a yrrodd yn ei ôl ef, hyd onid oeddent eill dau allan o'n golwg ni: yno 'r Arabiad arall, yr hwn a ar­hosodd yn ôl gyda ni, ar redodd yn eu hôl hwynt, mal a ga­dawyd ni yn unic yn Niffaethwch gwyllt Arabia, o'r'di­wedd a hi yn nôs [...]au ein dau dywyfyddion a'n Dromedariaid wedi myned ymaith, i roeddem yn dau mewn dychryn nid bychan, pa beth a ddawai o honom; yn y cyflwr yma, gan adel o honof fy Moor gyda 'n Codau (ymha r [...]i dugem ein hymborth) mi a aethum i ben Brynn tywodlyd, nid ymh [...]ll oddiyno i ddisgwyl a allwn ganfod ein dau Leidr, cyn gynted ac yr aethum i ben y Brynn, mi welwn bedwar o Arabiaid gwylltion yn rhedeg tu [...]c attaf o'r ochor arall i'r Brynn ty­wodlyd, yr hyn a mi yn deall, rhedais yn dra buan at fy Moor, etto ni allwn redeg mo'r gynted, onid oedd un o'r llad­ron wrth fy Sodlau, a chan dynnu allan ei Gleddyf, fe a orch­ymynodd i'r Moor fy nhraddodi iddo ef: Eithr y Moor a be­rodd iddo fy chwilio, (canys gwyddai yn dda, nad oedd dim o'm hamgylch a dalai ddim ond fy hugan Gamlet) ac a ddy­wedodd ym mhellach wrtho, y gwar hwn, (hynny yw, yr Anghredadwy hwn) sydd i gael ei hebrwng i Gairo mewn [Page 30] pedwar niwrnod, gan ddau o'ch cyfeillion, ac yno efe au hen­wodd hwynt, i'r hyn attebasant i gyd, od oedd hynny yn wir, ni wnaent ddim niwed i mi, eithr os eu cyfeillion na ddawent yn ôl, yno dugent ni ymmaith gyda hwynt; eithr o fewn i ddwy awr yn ol hynny liw nos, fy nau Arabiaid a ddawent yn ol a'u dau Dromedari gyda hwynt, Ac yno 'r oeddent yn Gyfeillion Lladron. Nyni a roddasom iddynt ychydig o Raisiniau a Dwfr, ac yn ol hynny ni a ymmadawsom, ac ar y pedwaredd Nos, daethom i le yr oedd Pabessau gan yr Arab­iaid, ac yno rhoddasant i mi Laeth Camelod, ac edrychasant arnaf mo'r fanwl, megis ped fuasont heb weled Dŷn gwyn erioed o'r blaen: Oddiyno ni ymmadawsom, a'r ail Nos ni ddaethom i Salhia, yno, gan fy mod wedi fy ysgwyd yn dost yn fynghorph, er fyngwregysu yn ddwys a rhwymynau) er hynny fe orfu arnai ddymuned ar fy llwybreiddwyr roi hei­bio 'r Dromedariau, a cheisio i ni Geffylau, y rhai a gaw­sant oddiwrth rai o'u cyfeillion, y Dromedari ydyw fath ar Anifail, yn debyg i Gamel, ond bod ei ben yn llai, a'i Wddf yn fain jawn, eithr i mae ei Goesau cyhyd, ac nid oes dim rhagor o wahaniaeth rhwng Camel a Dromedari, nac sydd rhwng Cestowci a Milgi: ni fŵytu 'r Anifeiliaid ymma o [...]d ychydig, a llai a yfant, canys ni yfasant tra bum gyda hwynt; a dywedant hefyd na's yfant mewn wyth neu ddeng niwrnod ynghyd, eithr nis gal lant ymattal cyhyd heb fwyd, Wrth hyn gallwch wybod i mi ymdeithio mewn pedwar Niwrnod cyn belled, ac i roeddwn yn myned mewn dauddeng niwr­nod o'r blaen. yr ydwyf yn meddwl a cerdd Cephyl d [...] mo'r fuan, ond ni pharhau ef, eu cerddedlad ydyw garwduth yst­ynol, ond yn erwin ac yn fuan. O ymyl Salhia yr hon sydd o'r Dwyrain i Gozan, cymmerais Geffyl: eithr yr achos pa ham y Caniattaodd yr Arabiaid Geffylau i ni, nid o herwydd tosturio o honynt arnaf, oblegid fy mlinder, eithr o herwydd nas meiddient ddyfod yn agos i Wlâd Cyfaneddol a'u Dro­medariaid: Ac yno arhosoddd un o honynt, ar llall a ddaeth gyda mi i Fatteria, o ba le mi a yrrais fy Moor i Gairo, i gyr­chu eu cyflog hwynt, ac yno y tela is chwe darn o Aur rhai a gyflogasant eu Ceffylau, a thelais hefyd i'r ddau Arabiaid gwyllt, pedwar darn ar hugain o Aur, ac yno i'm rhoddas­sant [Page 31] yn ddiogel i Gadwraeth fy Moor, tu fewn i dair Milldir i Ddinas Cairo, ym mha le im Croes [...]awyd gan yr Uche [...]faer (consul) ac eraill yno yn ymaros. Ac yno y talais i'm Moor ffyddlon chwe darn o Aur, ac y brynnais amryw gy [...]reidi [...]u iddo iw gynnorthwyo ef yn el ymdaith i Fecha, ym mhae Daith, bu efe farw fel yr oedd yn dyfod yn ôl drachefn.

Ynghairo arhosais ddau ddiwrnod, ar saithfed nos yn ôl hynny mi ddaethum i Ballac, ac yno cymmerais Lestr, ac mewn tri diwrnod, mi ddaethum i war [...]d ar hyd yr Afon Nilus i Roseta, ac yno a mi yn cymmeryd Ceffyl a Janisary gyda mi, mi a syrthiais i fwy o Berygl nac un a gawswn yn fy holl Daith, canys rhwng y Drêf honno ac Alexandria yr oedd llaweroedd o Janizariaid enwog yr rhai a ddaethant o Gonstantinopl, ac a diriasant yn ddiweddar yn Alexandria, a hwy wedi blino eu Ceffylau, a fynnent gymmeryd ein dau Fûl ni odditanom, yr hyn a ommeddwyd gan fy Janisary, a chyda hynny tynnodd allan ei gleddyf, a hwy yn chwennych ymddial a ddaethant tan redeg i'm dal i, a chan osod eu dw­ylo arnaf, pedwar o honynt a'm pwyasant yn dôst greulon, ac a'm gyrrasant i o'r ffordd o'r naill du, ac yno mynnent fy llâdd; a'm Janisary yn de [...]ll hynny, a gweled nad oedd dim a'u llonyddai hwynt ond y ddau Fûl. yn ôl iddynt ei Arch­olli ynteu yn dost, efe a roddes y ddau Fulod i'r Janisariaid, eraill, ac oni fuasai hynny fe a'n Lladdasid yno, yn ôl fy ym­daith hir a blinderus, a minnai o fewn i bum Milltir at fy Llong, yr hon oedd yn sefyll yn Anghorfa Alexandria: Ac efe yn dôst friwiedig, a minnau wedi fy mhwyo yn dost, o'r diwedd daethom at Byrth Alexandria, eithr, yr oedd hi mo'r hwyr, mal na's gallwn gael myned i mewn, eithr gorfu ar nom ni aros trwy 'r Nôs honno hyd y Borau ar y Cerrig noeth­ion, ar y Boreuddydd mi a aethum i'm Llong, wedi bod odd­wrthi ddeng niwrnod a deugain: ac felly terfynais fy Mher­erindod boenus i Gaersalem.

FE Wasanaethu y rhain i hebrwng cyfrif o'm Hymdaith i'r Tir Bendigaid, ar ba rai gallaswn ei'ch bwrw chwi at eraill, rhai a reddasant cywreiniach Ymadrodd ynghylch y Pereriadod honno, er hynny yn ol eich Dymuniad Anerchaf chwi a'r Descrifiad ymma.

FE a ddymunodd llawer o Gristnogion da a chyf­rifol, ar i mi wneuthur yn gyhoedd adroddi­ad o Gymanfa 'r Juddewon, yr hon a amcanais i gyfran [...]u yn unig i'm Ceraint yn neillduol; eu prif reswm, trwy 'r hon am heiriolant i wneuthur hwn yn gyffredin, oedd oherwydd tybiaid o honynt y byddai hi yn barattôad, ac Arwydd obeithiol o d [...]ead yr Juddewon, Ar hyn o fyddai yn newyddion da i Eglwys Crist: Ac oblegid hynny, mi a ganiathâais i fodloni eu dymuniadau hwynt. Ac fel hyn yr oedd.

[Page 106]Ymgynullasant i'r lle rhagddywededig ynghylch 300 o Rab­biaid neu Juddewon o amryw Barthau 'r Bŷd i chwilîo 'r Scrythyrau ynghylch Crîst. Y mae 'n debygol fwriadau o honynt y lle hwnnw yn fwyaf cyfleus, o herwydd nad oes ne­mawr o Drigolion yn preswylio yn y parth hynny o'r Wl [...]d; oblegid y rhyfeloedd gwaftadol rhwng y Twrc a Brenin Hun­garia. Yno (mal y clywsom) ymladdasant gynt ddwy Frw­ydr waedlyd. Etto y Tywysogion ymma ill deuwedd er bod amrafel rhyngddynt a ganiat [...]asant i'r Juddewon i gyn­nal eu Hymgynghorfa yno er mwyn eu cyfleus dra eu hunain, a wnâent amryw Bebill i orphwyso ynddynt, ac amlder o gynheiliaeth a ddygid attynt o fannau eraill o'r Wlâd, cyhyd ac y byddent yn eistedd yno. A'r Juddewon yn gwneuthur (mal y dywedasom) amryw babelloedd, cy­fodasant un fawr helaeth ir ymgynghorfa yn unig i eistedd ynddi, ir oedd ef yn agos yn bedrongl, nid oedd y parth Gog­leddig ar Deheuol mor helaeth, ar Dwyreiniol a'r gorllewin­ol. Nid oedd onid ûn Drŵs iddo, a hwnnw agorai tu ar Dwyrain. Ynghanol y Babell i'r oedd Bwrdd yn sefyll a chadair i'r ymholwr i eistedd arni, ai wyne [...] tu ac at Ddrŵs y Babell. Ar ymholwr oedd o Lwyth Levi, ai Enw Zacha­rias. Ac oddi fewn i'r Babell ymma i'r oedd Meinciau ou hamgylch wedi gosod, i'r holl rai eraill i eistedd arnynt. Ar­gauwyd hwynt i gyd oddi fewn i Gafell yr hon oedd yn sefyll onnyd oddiwrthynt er attal yr Estroniaid, a'r cyfryw nad allent eu profi eu hunain yn Juddewon, a gwneuthur allan eu bod yn Juddewon trwy Dystiolaeth cof lyfrau neu y rhai ni's gallent ymddadleu yn 'r Jaith Hebreâ [...]g, yr hona a nghofiodd lla­weroedd o honynt y rhai a drigent yn y Cyfryw Wledydd, ple' ni's Ganatthaid iddynt i harferu hi yn eu Synagogau; megis ac yn Ffrainc, Hispain, a'r parthau hynny a'r Italy, ac sydd yn p [...]rthyn i Frenin Hispain, a Brenin Naples; gyd ac Ardaloedd Apulia, Scicilia, Calabria, â S [...]rdinia: Yn y lleoedd hynny, o byddai i gael Juddew, yn gwadu'r Grefydd y Babuaid Euog farnid of i Farwolaeth, a dihe [...]yddid am hynny: Ac er hynny, am elw a bûdd eu deuant hwy ei fyw yn yr Ardalodd hynny er eymmaint a fo eu braw au perygl; Ac y maent yn ewyllysgar eu hunain i esceulusso dyscu Jaith [Page 107] eu Mamman iw Plant, ynghyfraith nac y collont gyfle ynnill elw. Ac eilwaith, Rhai o honynt a losgassant, yr hên Gôf Lyfrau eu llwythau au Teuluoedd, mal nas Da [...]guddid hwynt trwy chwilio, neu ryw fodd arall. Ac o herwydd, y Diffyg hwn, sef, nas gallent brofi eu Llwythau au Teu [...]uoedd, ni chaniattaid iddynt ddyfod tu fewn ir Gafell, yn amser eu ym­gynghorfa hwynt; Eithr Gorchymmynyd iddynt aros gyd a'r Eitroniaid, y rhai a ymwylient yno i weled diben y ddae or Gymanfa hon. Yr ydwyf yn tybied, fôd cyfrif y bobl rhai a ymwylient yno i weled diben ou hamcanion, ynghylch tair Mil, a Germaniaid oedd y rhan fwyaf o honynt, ac Almaniaid, Dalmatiaid a Groegiaid rai, a nifer bychan o Italiaid, Eithr nid oedd un Sais yno ond myfi hun; Canys hyspysswyd i mi am Frenin Hungaria yr hwn ni ymgeleddai y Grefydd Pro­testanaidd na roddai ddim annogaeth i Eglwysydd Protestan­aidd, i ddanfon eu Difinyddion yno. Eithr caniathau o hono, ar ddanfon rhai o Rufain i fôd yn blaid yno, au dyfodiad hwynt yno a fu yn anffawd fawr i'r Gymanfa Obeithiol hon.

Y Dydd cyntaf, pan ymgyfarfyddodd y Gymanfa gyntaf. treuliasant rywfaint o'r amser i Gyfarch gwell iw gilydd, a (fel y ma [...] eu harfer hwynt cusanasant [...]ochau eu gilydd;) gan, ddangos llawenydd mawr au dedwyddol ymgyfarfod. Ac yn awr a phob beth yn barod tu ac at eu cyfleusdra hwynt, ys­tyriassant pwy Juddewon a ganiataid i fod yn aelodau o'r ymgyngorfa yma; Canys y hwynthwy yn unig a genhadid i fôd yn Aelodau y rhai a allent trwy Gof-scrifen brofi eu bôd yn Juddewon cynhwynol. Ac mi a ddalais sulw ar iddynt wrthod a throi ymmaith ynghylch pum Cant. Er, yn ddiam­au eu bod hwy yn Juddewon Cywir, etto, ni's gallent trwy cof-scrifen profi eu hunain felly. Ac oblegid hyn ni dderbyn­id hwynt i fod yn Aelodau o'u Cynghor hwy, eithr Gorch­mynnid hwynt i aros oddiallan i'r Cynghor ymmhlith yr Est­roniaid, rhai a wylient yno, cyfrif y rhai a allan brofi eu hu­nain yn Juddewon trwy Gof-scrifen oeddent dri Chant; y rhai a oddefwyd i eistedd yn y Cynghor; dyna wnaed y dydd Cyntaf.

Yr ail dydd, a'r Gymanfa yn llawn, yr Ymholwr (ai Enw ef oedd Zacharias, o Lwyth Lefi) a safodd i fynnu ac y [Page 108] wnaeth Araith, ynghylch amcan eu eyfarfod hwynt. Ac hwn (meddai ef) ydyw, i chwilio 'r Scrythyrau ynghylch Crist, pa un ai wedi dyfod y mae efe, neu, ai ydym ni i ddisgwyl ei ddyfodiad ef. Wrth drin yr ymholiad ymma, chwiliasant y scrythyrau gyda gofal a phoen mawr y rhan fwyaf o'r dydd hwnnw, mal y bodlonid hwynt yn y Gwirionedd, Hwy chwiliasant yr hen Destament, trwy ofal a diwydrwydd mawr y rhan fwya o'r Dydd hwnnw, gan fod ganddynt fagad o Fiblau i'r perwyl hwn ynghylch y pwngc yma dechreuodd ymddadl fawr, yr hon o barhârdd laweroedd o Oriau: yr hon or diwedd a ogwyddodd tu a'r diben hyn, ar fôd yr rhan fwya or Gymanfa ymma o'r dŷb, fod Crîst heb ddyfod. Eithr eraill or Gymanfa, yn ol chwilio o honynt yn fanol yr 'scry­thyrau, a gweled yn eglur ynddynt i fod ef i ddyfod a ogwydd­id i debyg fod Crist wedi i dyfod. Gan gyffroi o honynt yn hytrach i dybiaid hynny trwy ystyried y Farnedigaeth a dda­ethai arnynt er ys 1600 o flynyddoedd. O herwydd y Rheswm hwn, gadewyd hwynt megis gwrthodedigion a Phobl crw­ydraidd: yn gymmaint ac i ystyriaeth y farn hen arnynt: Ynnill môr belled ar laweroedd o honynt, hyd onis gyrrwyd hwynt nid yn unig i debygu eithr hefyd gyfaddef fôd Crîst wedi dyfod yr ydwy 'n cofio yn dda, ar fod un o honynt mewn ymddiddan ac eraill yno yn syniol jawn o'r mawr a hîr ddifrawd eu cenedl hwy oddiar amser eu Hanrheithiad hwynt gan Ymhe [...]odraeth Rhufain, a Chyfrifai efe eu holl orthrymderau au Hanedifeirwch hwynt, am y mawr ddrwg a wnaethant o Lâdd o honynt yr Arglwydd o'r Nêf. A chy­ffelybu o hono eu Barnedigaeth presennol, a Barnedigaeth­au eraill, y rhai a oddefasai eu Cenedl hwynt, cyfaddefod, d yn onest jawn, mal am ryw ddrygioni y credai efe yr hwn i r oedd eu Cenedl hwy yn Euog o hono, Ac un ou pechodau mwyaf, tebygai efe, oedd tywall [...] gwaed y Prophwyd a ddan­fonassid gan Duw a [...] 'n cenedl ni: a chynifer o Lofruddiaeth­au a wnaethid gan amryw obleidiau a therfysgodd yn eu plith hwynt. Canys medd efe, nid ydym eulyn addolwyr, nac ydym ni hefyd yn euog o Eulun Addoliaeth: Ac oblegid hynny, mi debygwn nas cawsom y Farnedigaeth drom hon am hynny; eithr yn ddiammau i ni am dywyllt Gwaed Je­su [Page 109] Prophwyd Duw; Ac am ddwyn o honom fywyd amryw ai carasant ef; A llymma yn fyrr y peth yr ymddadleuwyd yr ail ddwirnod ou cyfarfod, ac yn y modd yma yr oeddyd yr ymddadl y bore nessaf.

Y Trydydd dydd, an hwy wedi ym gynnull ynghyd dra­chefn, y pwngc yr ymddadleuwyd bennaf oedd ynghylch y wedd o ddyfodiad Crist. A hwnnw a ddylasai (meddant hwy fôd mal Tywysog galluog mewn cadernid ac awdurdod Brenin. i. e. mewn mwy o Alluowgrwydd nac y fu gan un Brenin erioed. Ac y byddai iddo waredu ei Cenedl rhag holl Orthrymder eu Gelynion a'i hedryd hwynt iw Teyrnas drachefn. Ac y byddai i'r holl Genhedloedd fod ou crefydd hwy, ac Addoli o honynt yr Arglwydd yn yr un wedd a hwy canys hwy ddalient nas newsdiai 'r Messiah mo'u crefydd hwynt pa bryd bynnag y delai. Ac o herwydd hynny dech­reusant bennodi a chyngloi, na ddaethai Crïst. Canys, Jesu 'r prophwyd mawr (meddant hwy) pan y daethai, a ddech­reuodd gyfnewid eu Crefydd: Ac o blegid hynny, nid y gwîr Messiah ydoedd. A dywedant ymmhellach; pan y daethai 'r Jesu, yr hwn y mae rhai yn ei alw r gwîr Fessiah, efe a ddechreuodd yn y man dynnu i lawr ein Crefydd ni a derch­afu un o'r Eiddo ei hûn: Ac am hynny nid y Gwir Fessiah ydoedd Felly yr ymddibynai rhai o honynt, eithr eraill a wrthnebent hyn. Eithr hwy a aethant o'r ymddadl hon i un arall ynghylch ei Rieni: cyd gordiasant i gyd yn hyn, sef mai o wyryf ferch y genid efe, yn ôl Prophwydioliaethau y Prop­hwydi yn yr hên Destament, ac yn hyn hefyd, y genid o'r fath wyryf-ferch ac a fyddai gwael ei bri, ai Rhieini, ym­mhlith eu cenedl hwy, megis ac i'r oedd Mair Forwyn yr hon a Esgorodd ar Jesu Prophwyd mawr o Dduw, Ac o herwydd hyn, bagad o honynt a ogwyddassant i debygu fôd Crist we­di dyfod eithr nis terfynnassant ddim ar hynny, eithr gadel o honynt hynny hyd y dydd nessaf, pan ymgynullent ynghyd drachefn.

Y pedwaredd Dydd ar Gymanfa wedi ymgynnull ynghyd yr ymholwr a ymofynodd pa beth a dybygent hwy ai oedd Crîst wedi dyfod, ai nid oedd: dywedassant, eu bôd hwy a'r dŷb i fod efe wedi dyfod. Eithr attebasant yn llyn, os da­ethai [Page 110] ef, nid oedd ef neb arall onid Elias, o herwydd dyfod o Elias gynt mewn Cadernid ac Awdurdod mawr y datgan­odd, ef hyn gan Lâdd o hono Offeiriaid Baal ac o ran gwplâu o hono y Scrythyrau, ymosododd yn ei erbyn ef Ahab a Jez­abel. Ac yn y modd hynny, cyfrifent y dyn yma yr hwn yr ydys yn alw 'r Jesu, mai 'r un ac Elias oedd ef, heb law hyn, dywedai rhai eraill eu bod hwy o'r dyb ei fôd efe yn rhagor na Dŷn marwol, o herwydd Esgyn o honaw i'r Nefoedd môr rhyfeddol, y peth y welodd rhai o'n Henafiaid, a hyn oedd y cwbl ac y wnaed y pedwaredd dydd.

Y Pummed dydd, A'r Gymanfa ynghyd, aethant ynghylch yr un ymddadl a ymresymassant oi blegid y dydd o'r blaen. Felly cymerassant yr un ymofyniad drachefn, mal attebent rhai a ddywedassant mai nid Elias oedd y Messiah, y cyfryw ac oedd wrthnebol o dŷb ymhonnassant y cariad ar gofal oedd gan Elias er llefiant eu Cenedl hwy; efe a adawodd ei ddiscybl Elisha ar ei ôl i ddyscu ac Athrawiaethu 'r bobol: A hyn a gyfrifent i fod yn swydd y Messiah. A rhai ymma oedd y rhesymmau pennaf i gynnal eu tŷb. yn yr un dydd Brydn­hawn daeth ymofyniad yn eu plith hwynt, pa beth oedd efe yr hwn a lefarodd mai Mâb Duw oedd efe 'r hwn a groesh­oeliassid gan eu Henafiaid hwynt eithr o herwydd mai ymo­fyniad mawr oedd hwn yn eu plith, oediassant yr ystyriaeth am dano hyd y dŷdd nessaf.

Y Chweched dydd, pan ymgynullodd y Gymanfa ynghyd drachefn i'r oedd yno rai Phariseaid, rhai a cyfodassant i fynu gan i bôd yn wrthnebwyr mawr yn erbyn Crîst, ac y lefarass­ant, a chymmerent hwy arnynt Atteb yr ymofyniad diwedd­af; ac ni fynnent yn un modd gyfaddef mai Críst oedd ef. A dymma y rhesymmau a roddassant am eu tŷb: (1) Oher­wydd (meddant hwy ddyfod o hono i'r bŷd mal dyn gwael a chyffredin, nid gyda Theyrnwialen a gallu Brenhinol. Canys ymhonnent, y byddai i adcyfodiad ef yn ogoneddus (2) Yr ail Rheewm yr ymddadleuid yn ei erbyn oedd gwaelder ei En­edigaeth ef. Mai saer oedd ei Dâd ef; A hyn (meddant hwy) oedd fath ammharch, na fyddai Crîst, pan ddelai ef yn Euog oi dderbyn y trydydd rheswm oedd hwn, cyhuddant i fod yn gau Grîst, ac yn wrthnebol i Gyfraith Moesen gan wneuthur [Page 111] o hono a gadel iw Ddisgyblion wneuthur Peth angyfreithlawn ar ddydd Sabbath. Canys eredasant, (meddan [...] hwy) cadwai yr Messiah yn berffaith Gyfraith Moesen, ac er gwrthatteb hyn tyftiolaethau yr Efengyl am Grist, iddo gwplhau Cyf­raith Moesen, etto gwrthodent yr Atteb hwn, o herwydd na's credant, na cnyfaddefant yr Efengyl, eithr daliais sulw' na's bodlon au y Rhesymmau hyn mo'r Gymma, eithr tri­gai rhyw amheuon yn oestadol ynddynt ynghylch Crist.

Yn ol darfod o'r Phariseaid lefaru, fafodd i fynu un Rabbi, ai enw Abraham, ac wrthymddadlodd yn erbyn y Phariseaid, gan ddywedyd, y Gwrthiau a wnaeth Críst tra bu ar ŷ ddai­ar, sef adgyfodi o hono y meirw i fywyd drachefn, gwneuth­ur o hono yr Cloff [...]d i gerdded y Deillion i weled, y Mudi­on i lefaru, trwy bwy allu, fy Mrodyr, a gwnaeth efe hyn? Gyda hyn ymgyfododd y Phariseaid, ac a ddymunassant gael Atteb, iddo a thymma 'r Atteb a roddassant ger bron y Gymanfa: Nid hwyrach (meddant hwy) mai Twyllwr a Hudolydd oedd yr Jesu hwn, ac yn y môdd hynny yn cael gallu i wneuthur y Gwrthiau hynny. Ac o'n rhan ni credwn wneuthur o hono 'r hôll ryfeddodau a'r y wnaeth efe. trwy Hudoliaeth a swyn gyfareddwr trwy 'r hyn yr edfrydwyd hwy i'r un cyflwr ac i'r oeddent o'r blaen ynddo. ni rôdd yr Atteb ymma ond ychydig o fodlonrwyd ir Gymanfa yn enwedigol i'r Abraham hwnnw: Ar hyn cyfododd i fyni ac wrthattebodd Drachefn, pa fôdd gallasai y Crîst hwn wneu­thur twyn gyfaredd, ar y Deillion, y Cloffion, a r mudion er pan enid hwy, felly, eyn geni o Grist megis i'r ymdden­gys fôd rhai o honynt felly. Ymddangossodd hwn megis ymddadl Orchestl i'r Phariseaid; ac yn ddiau canlyniad o'r Rheswm ymma a osododd y Phariseaid agos i dewi: Eithr o'r diwedd dechreuodd y Phariseaid lefain drachefn, ac y rhoddasant yr Atteb ymma. (er i fôd yn un gwael a gwan) nid a hwyrach (meddant hwy) nag i'r dynion gweinion hyn­ny gael i gwneuthur felly gan rywswynwyr naill, a'u cyfar­eddu i fôd yn gloffion, deillion amudion &c. Ac er nis Gan­efid efe y pryd hynny, pan anwyd hwynt ar gwendid hynny arnynt, etto A'r Jesu hwn yn ledrithiwr mawr, ac yn gyf­rwysach nac un hudolydd oi flaen ef, gallu a roddwyd iddo [Page 112] gan y Diawl i symmud y cyfareddau hynny, a osodasai rhaî un waith arnynt. eithr i'r oedd u [...] Ph [...]riseaid ymhlith eraill, a [...] Enw Zebedee, yr hwn ymhlith yr holl Pharis [...]d yno ymgynnu [...]edig a wradwyddodd Gr [...]t yn dra s [...]rhaus ac yn g [...]blaidd; ac y ddirwasgodd y pet [...]au hynny yn haerllug yn ei erbyn e [...] i'r Gymmanfa; eith [...] yr ydwyt o'r meddw [...] n [...]d oedd ei ymadroddio [...] yn gymmeradwy i neb o ho [...]ynt nac i'r Ae [...]od­au y cynghor, nac i'r Phariseaid chwaith Ac megis, ac y gwna­eth y Phariseaid ei Rhann y d [...]wrnod hwn [...]w yn erbyn Crist, felly gwnaeth y Saduceaid yn yr un wedd hefyd: Ca­nys rhai or Gymanfa oedd o'r b [...]a [...]d honno rhai ymorch [...]st [...]nt i wneuth [...]r Crist yn ddibris ac yn gas i r Juddewon eraill.

Mi dda i [...] s [...]ulw ar fod yr awr hon rhwng y Pharisea [...]d a'r Saduceaid m [...]l y bu gynt rhwng Herod a Philat. Er nas cydgo [...]d [...]ai rhain ymhlith ei gilydd ar amseroedd eraill, etto cyttu [...]ent ai gilydd i Groeshoelio Crîst. Felly yr Phariseaid a'r Saduceaid, er i bôd hwy yn anghyttunol ymhell yn eu piniwnau ymhlith eu gilydd etto cyttunasant yn rhy dda ar yr amse [...] hwn i wradwyddo Crîst au celwyddau a'i bloeddau a Chabledd: Canys y Saduceaid yn gystall ac Phariseaid ai cy­huddent ef i fôd yn hudo [...]ydd' mawr ac yn Swyn Gyfaredd­wr, herwydd dysgu o ho [...]o yn ei Efe [...]gyl [...]dgy [...]odiad y meirw yr hwn (meddant) yr ydym ni yn ei ymwadu. Eithr nid rhyfedd yw gweled ym [...]aniadau yn cyttu [...]o mewn rhyw ddrwg amca [...]ion yn erbyn eraill; m [...]l y gwela [...]st wy brofiad yn y flwyddyn 1650 Yr hon oedd flwyddyn eu blwyd [...]yn Jubilee neu gorfo [...]edd, Ar y cyfamser hwn i'r oedd ymryson mawr rhwng 'r es [...]itiaid a Brodyr o D [...]efn St. Augustine. Ac er distawi'r ymryson rhyngddynt trwy ofal a diwydrw­ydd ydd y P [...]b f [...]l na ddalodd y byd ddim sulw mawr tros y tr i hwnnw; etto 'r tân hwn a dor [...]odd allan drachefn yn ff [...]gl mwy (mal y dywed [...]yd) nag o'r blaen; i ymddadleu cyho­edd ac ymgenne [...]u e [...] [...], naill yn e [...]byn y llall, ge [...] ago [...] rhyferthwy o amryfuseddau, ac ymraniadau gilydd. Ac mil hyn yn ym [...]roaestu i wradwyddo eu [...]ilydd y Pâb a fy­gyth [...]odd esgy [...]nna [...] Awdwyr y [...] holl Lyfrau farhaus rhai a dywedant i ammharch [...] gwŷrl [...]ên [mal y geilw efe hwynt) a'n gwneuthur yn enllibus ir Bŷd; eithr y pethau hyn ar ddamwain.

[Page 113]Y seithfed Dydd, ni ddaethom nawr ir seithfed dydd ou cy­farfod, hwynt yn y Cymanfa; ar y diwrnod hwn, y Prif ymofyniad oedd [...]d oedd Crîst wedi dyfod, pa Reo [...]au a threfn a adawodd e [...]e yn e [...]ol i rodio ynddynt ymo [...]yniad mawr oedd hwn yn eu p [...]th. Canys nis credant yr Efengyl nar 'r Test­ament newydd, ac nis mynnent eu cyfarwyddo ganddo, Eithr ymgeisiant ryw Athrawiaeth, arall [...]w cyfarwyddo au tywys hwynt yn y pwngc hwn. Ar hyn chwech o'r Ofeir [...]aid Rhufenaidd y rhai a ddanfonwyd gan y Pab i'r perwyl hynny i Ymgynghori yn y gymanfa [dau o'r rhemy oeddent Jesu­itiaid, a phedwar oeddy [...]t Frodyr, dau o Drefn St. Austin a dau o Drefn St. Ffrancis) A i hwy yn cael i cenhadu i 'r Gymanfa, a ddechre [...]sant agor iddynt Athraw [...]aeth a Rhe­o [...]au y Sanctaidd Eglwys Rufain; yr hon a g [...]odforasant ger i bron, ac i bôd yn Eglwys Sanctaidd G [...]tholic Crist, a'u Hathrawiaeth hwynt i fôd yn Athrawiaeth ddidwyll Crîst, a [...] Rheol [...]u hwynt fôd yn Rheolau a adawodd yr Apostolion yr Eglwysi gael eu [...]adw byth, A bôd y Pab yn Fic [...]ar Santaidd Crist a dilyniawdwr St. Peder. Am bethau neillduol, ymhon­nas [...] cywir Presenoldeb Crist yn Swpper yr Arglwydd. Y Cyfarchwyliad Cre [...]ydd [...]l o'r holl Ddyddiau Gwylion. Cyf­arch y Seinctiau, eu Gweddiau at y Forwyn Fair, ai gallu gor­ch [...]mmynedig yn y Ne [...]oedd oddiar ei Mâb. Ymarferiad Sanctaidd or Groes, ar Delwau, eu G [...]u Dduwiaeth ai Ho­fergoelion Addoliaeth; Ar ho [...]l bethau hyn a ganmolasant, gan ddal mai Athrawiaeth a Rheolau 'r Apostolion ydynt.

Eithr cyn gynted ac y clybu 'r Gymanfa Juddewig y peth­au hyn gan y Pabyddion, ac a fu ddrwg a [...]uthrol ganddyn [...] glywed y cyfryw, gan fonllefain yn greulon yn eu herbyn, gan waeddi allan, dim Crîst, dim Mair Forwyn, dim Duwferch, dim cyfryngiad y Seinct [...]au, dim Croes [...]u Sanctaidd, dim A­ddoliad Delwau, &c. [...]u gofid au blinder oedd gymmaint ac y basai 'r galon galetta yn dolurio ei gweled au clywe [...]: ca­nys hwy a rwygasant eu Dillad au Gwallt. ac a fwriasant [...]wch ar eu Pennau, Gan waeddi allan. Cabledd, cabledd Cabledd yn Cablaidd yn erbyn Jehofah a Christ ein Brenhin Ac yn y fath ofid a blinderus gythryfwl y Gymanfa a chawlodd ymaith.

Eithr an hwythau 'n ewyllysgar i wneuthur rhyw beth ac [Page 114] heb ymfodloni eu hunain mewn dim, hwy a gyd ymgynnullas­ant ynghyd yr wythfed dydd; a chymmaint ac y wnaethant y dwthwn hwnnw, oedd gyttuno ar gael ail ymgylarfod Judde­wig ymmhen tair Blynedd ar ôl hynny; a chwedi ymgyttu­no ar hynny hwy lwyr ymadawsant.

Rwy 'n credu medd yr Adroddwr fod yma amryw or Ju­ddewon a allesid yn hawdd eu perswaidio i Addef ein Har­glwydd Jesu Grist. Ac y rwy 'n siccrhau i chwi am Wiri­onedd, er Parch i'r Grefydd Brotestanaidd. ac er cyssur i'n Difinyddion, un or Rabbiaid yr hwn oedd Wr enwog yn eu mysg, yr hwn wrth gyd-ymddiddan am fi, yr hwn a adro­ddodd i feddwl i mi ynghylch y peth fel hyn. iddo ef gydna­bod ar y cynta' y byddai i'r rhai a ddanfonasid o Rufain, en­nyn Anghydfod a bod yn niweidiol i'r gymmanfa, 2, Yn ail efe a Dystiolaethodd i mi gan lwyr Addef fod ei Ddymuniad ef yn fawr ar gael rhai on Difinyddion Protestanaidd yn bresen­nol yn en Cymmanfa, ac yn Enwedig rhai o wyr, Eglwysig neu Beriglorion Lloegr, am ba rai 'r oedd ganddo ef well tŷb na neb eraill yn y bŷd, Canys yr oedd yn credu fôd gennym ni gariad mawr iw cenedl hwy: Ar achosion o'i fawr gred­uniaeth dda am ein gweinidogion ni [oedd fel y dywedodd ef i mi] o herwydd iddo ef glywaid yn fynych eu bod hwy 'n Arferol a Gweddio 'n gyffredinol am droedigaeth eu Ce­nedl; yr hyn oedd e'n i gyfaddau i fod yn Arwyddion o fawr gariad tuag attynt hwy: Yn Enwedig efe a Ganmolodd Eglwyswyr Llundain. am Bregethiad rhogorol; ac am e'u Helusengarwch tuag at eu Cydwladwyr fel y clywsai ef gan amryw ymdeithyddion. Fe a ddywedodd ymmhellach, i fod e'n cyfri Eglwys Rufain yn Eulun Addolgar: Ac o'r achos na addefai ef mo'i Crefydd. Eithr wrth gyd-ymddiddan ag eraill o'r Juddewon, mi a gydnabum nad oeddynt yn medd­wl fod un Grefydd Gristionogawl arall yn y Byd, ond honno o Eglwys Rufain, ac o Achos yr Eulunaddoliaeth Rufeini­aidd, hwy a lwyr feddyliasant fôd yr Holl grefydd gristnogol yn feius ac yn wrthwynebus, wrth hynny y mae 'n dangos yn eglur mai Rhufain yw 'r Gelyn mwya yn erbyn Troediga­eth yr Juddewon.

Am ail ymgyfarfod yr Juddewon, nesa, y lle appwyntied [Page 115] yw Syria mi fum yn y Wlad honno hefyd; ac a fum yn y sia­rad a rhai o Gred y Rechabiad, y rhai sy 'n cynnal eu hên Ddefodau au Rheolau i fynu. Ni Phlanant, ni Hauant, ac ni Adâiladant Dai, eithr byw, mewn Pebyll; ac symmudant yn aml o le i le, au holl Deuluoedd, au Dodrefn. [...]aith yr Idal sy wedi ymledu hyd y Bŷd, ar Juddewon a ymddi­ddanant cyn fynyched yn honno au Hiaith eu hunain, or a­chos y fi a gyd Siaradias a'n hwy 'n gystal a phed fasai 'n eu Hiaith eu hunain, ac os rhydd Duw im gennad ac Odfa, mae f. ewyllys gael bod yno yn Dyst o'u Cynghorfa nesa', yr hon sy' i fod yn y flwyddyn 1653. yr Arglwydd a'i Llwyddo.

WRTH weled yn, eglur yn yr Hanes o'r blaen, yr hyn y wnaed ar Gyhoedd ac nid mewn Congl yn y fllwyddyn 1650 Tu ag at Al­wedigaeth yr Israeliaid; A pha cymmhelled y dygwyd llawer o r Cynghoriaid hynny i Addef Christ ein Messiah; a pha gymmaint ymmhellach y basai llawer eraill o'r Cynghoriaid ŷn Cydna­bod Crist, oni basai i'r Offeiriadau Pabaidd fod yn Faen tramgwydd i'r Gynghorfa, gan gymmeryd arnynt fod Soth­ach y Grefydd Babaidd, sef Fulun addoliaeth yn ordinhadau Christ. Nid oedd yno gymmaint ag un Difinydd o B [...]otest­ant yn bresenol i ymresymu 'n eu herbyn.

Chwi a glywsoch hefyd pa beth a ddarfu iddynt ymroi ar [Page 116] or cyffelyb natur, i fod yn y flwyddyn 1653. Ond nid oes gennym ddim Hanes [...]w roddi am hynny, pa un a wnaeth Mr. Samuel Brett ai byw hyd hynny, neu a gafodd ef ru­ddhâd i gyflawni ei Addewid o fod yno [...]eu os oedd e'n fyw pa un y wnaeth ef ai 'scrifennu Hanes Cyfarfod y Flwyddyn honno; (a phar un y wnae 'r Gwr ai bod yn fyw a'i peidio) etto nid oes i ni le [...] feddwl na bu 'r Cyfryw ymgyfarfod, yr hwn a ddar [...]u i ordeinio mor Gyhoeddus ac i'r cyfryw ddi­ben [...]wysfawr [...]id oes ammeu na chyflawned e'n ô [...] yr amser ar lle, er em bod ni y rhai sy 'n byw cymmhelled oddiwrth­ynt heb glywaid oddiwrtho. Etto hyni a glywsom ynghylch yr amser honno, neu 'n fuan ar ôl hynny; I rai o'r hên Athrawon rybuddio ymmlaenllaw eu Cydwladwyr oni ddeu­ai ir cyfryw Fessiah ad yr oeddynt yn ei ddisgwyl mewn ych­ydig Flynyddoedd ar ôl hynny, Hwy a Addefont y Messiah Christ'nogol am y gwir Fessiah. A hyn hefyd a allwn m'i Siccrh [...]u pa [...]th a by [...]ag a ddaeth oddiamgylch yr amser hwnnw ynghylch Galwad yr Juddewon, etto fe ellir cyfri a chyfadd [...]fu'n dda ddi [...]on hynny at 1290 o [...]lynyddoedd. ( [...]an. 12 [...]) Er pan Orphwysodd yr Aberth beunyddiol, os rhoddwn i lawr eitha G [...]rphwysfa 'r Aberth beunyddiol wrth y cyfri, os Dechreuwn ni yn ôl y mae y Dyscedig Buchol­cerus yn y Flwyddyn 363. Ac yno ['n ôl y cyfri hwn] y 1290 o Flynyddoedd sy 'n dibennu yn y Flwyddyn o Oed Christ' 1653.

Yn y Flwyddyn 1658 Ebrill 12. Ni dderbyniasom Lly­ [...]hyr o dan Law un Dysgedig a Chrefyddol. I un Rabbi Na­ [...]b [...]n Sephira, ddanfon o Gaersalem at yr Eglwysydd Christ­nogol Protestanaidd yn Europia, i dderbyn rhydd Ewyllys­garwch tuag at Cynnorthwyo 'r Juddewon yn eu Cyfyngder, yr hwn a ddywedodd fel y canlyn; Ebr ef, y rwy 'n addef fod y 53 Ben. o Isaiah, Yn meddwl y Messiah. yr hwn a ddug ain Pechodau er Adda. Ac am Athrawiaeth Christ, yn y bummed, chweched ar seithfed Bennod o Fatthew, yr wy n cy­faddef i fod yn rhagori pob Doethineb: A phwy bynnag a rodia ar eu hôl sydd gyflawnach na ni. Am yspryd y Messiah, fe ddywedodd i fod yn ymddangos ar amryw amseroedd. megis He [...]ekiah, yn Habukkuk, yn ein Iesu, y rhai y darfu i'n Cynt­eidiau [Page 117] eu rhodai i Farwolaeth ar gam, ar pechod hwnnw sy 'n gorwedd yn arwm arnom hyd [...]eddyw. Ar Broffes (Ebr e [...]) nid wy n gwneud yn unig troswy fy hun, eithr tros er­aill yng Haersalem, lle mae 'r Juddewon Du [...]iola yn pres­ [...]lio; I rhai trwy ymp [...]ydio, [...]wilio, ac yma [...]ferion eraill o Edifeirwch sy 'n [...] iw Had [...]ymodi 'u hunain a'i holl Genedl a Duw. Hyd yma R. Nat [...]an Sephira, yn awr hyn a p [...]a beth bynnag arall a dd [...]gwyddodd ynghylch y Flwyddyn 1658. Tuag at A [...]wediga [...]t yr Juddewon, a all hefyd i gyt [...] ai gyfaddasu i'r B [...]ynyddoedd 1290 at Flw­yddyn Ch [...]ist 367 F [...] eiriau sydd fel hyn. Anno 367. Terre M [...]tum [...]ngens totum ferre &c. Hynny ydyw, yn y Flwyddyn 1637. Da [...]argryn fawr a ysgwyd agos yr Holl Fŷd: Diluw a ddita Nice, ac amryw Yn [...]soedd, Cenllysg mawrion Y [...]g Ho [...]stantin [...]p [...] a guirant Ddynion i lawr hyd y Ddaiar, [...]c a'i ddfiryw [...]a hwy hefyd Teml Caersalem yr hon a Ail Adeila [...]wyd gan Ju [...]an yr ymerawdwr, a syrth i lawr ac a losgir gan [...]an o r Ne [...]oedd, Ac yn ôl y cy ri­hwnnw, 1290. Blynyd [...]oedd, sy 'n diwedd yn y Flwyddyn 1657. wrth sodl [...]u pa un y mae 'n canlyn y rhagddyweded­ig &c. yn y flwyddyn 1658.

Functius Ddysgedig sy 'n rhoddi i'r Daiargryn. Llifeirf­a [...]t, a Themestl Danllyd Dis [...]ywiad [...] ar [...] o eitha Gorphwy [...]ra 'r Aberth b [...]u [...]yddiol,) ym mlwyddyn Christ 369. A rhoddwch hynny at 1290 efe a wna 1659.

Os daw gô [...]vn, pa fodd y mae 'r Gwyr Dysgedig yn cym­meryd ŷ cyfryw rydd-dîd, yn ôl y Gwirionedd, eu bod hwy 'n ymrafaeliedig cymmaint oddiwrth eu gilydd yn rhoddi i lawr Gorphwys [...]ra 'r Aberth b [...]unyddiol, fel y dywedpwyd o'r blaen, ac felly 'n gwneud eu Cym [...]u [...]iadau trwy y rhifedi-a rhoddir ynghyd a hwynt a'i dibenion yn gwahanu cymmaint. Ni attebwn, nid hwyrach wrth ystyrio gorphwyster 'r Ab­erth beunyddiol, o achos y [...]a [...]nedigaethau Rhyfeddol Rhag­ddywededig, Destrywiad Adail newydd y Deml, pob un or ddau sy 'n gofyn bod ymrhaid, cryn yspa [...]d o amser, h. y. Rhaid bod amser go he [...]aeth i Ail Adailadu 'r Deml yn gy­hyd ac y cyfrifwyd ymmysg Historiaw yr fod yn ei Hail Adail­adu hi. A rhaid ystyriaid cryn amser tuag at Cyflawni 'r [Page 118] Barnedigaethau hynny; megis Difrodiad y Gwaith Coed, troi i fynu yr holl waith Cerrig, a gwneud y ffordd yn an­hygyrch i fynd atto trwy amryw Farnedigaethau Aruthrol, fel y mai Buchelcerus yn Siccrhau, yr hyn ar amryw amsero­edd a attaliodd y gweithwyr oddiwrth y Gwaith. Y pethau hynny, a wnau allan hir amser, o ddech [...]euad yr orphwysfa honno, er eu gwrthgiliad wrth Mamre, a thra ouont yn ymddarparu am, ac ail adailadu 'r Adail, hyd Ddestrywiad yr un rhyw. Ac wrth y cyfri hwn rhai a ddichon ddechreu eu cas gliad o ddechreuad y Gorphwystra, eraill oddiwrth ei ddi­weddiad.

Ebrill 1663. Fe ddaeth i mi Lythyr oddiwrth wr Duwi­ol a Dysgedig, iddo ef weled Llythyrau oddiwrth un Cel­fyddgar yn yr Hebreaeg, mewn Prew ardderchog o eiddo 'r Protestaniaid: gan Gyhoeddi ddyfod amryw wyr Parchus atto ef, a Ad [...]êfent eu hunain yn Juddewon o waedoliaeth, a chen­ [...]dl, a Chrefydd; Oddieithr eu bod yn a ddef yr JESU, ai fôd ef yn Fessiah, gan ofyn Cyngor ir Hebread Dysgedig hwn­nw, ynghylch cymmeryd arno 'r Enwaediad: Yr hwn a'i Cynghorodd hwy fod eu Teyrnas hwy 'n Brotestanaidd, na chynwysent hwy Gristnogion Juddewaidd yn eu plith: Hwy a ymadawsant ac aethont i Deyrnas Bretestanaidd arall lle mae 'r cyfryw Gymmysg Grefydd yn gynnwysedig, eithr heb ei chymmeradwyo.

Yn yr un Flwyddyn 1663. Medi 4 Mi a dderbyniais Lythyr oddiwrth Wr Dysgedig yr hwn sy a chryn Gyfeillach rhyngddo ag amryw or Athrawon Juddewaidd. er bod yr Juddewon yn ymddangos mo'r Rhyfygus yn eu Presennol Gyflwr truenus, etto er hynny i gŷd, eu bod hwy 'n Dystion ir Bŷd, Fod Duw mewn Gw [...]rionedd; i. e. A bod Christ hefyd, yr hwn a ddarfuasai iw Cynteidiau ei groeshoelio; yr hwn a wnaethau fawr wrthiau, ac yr oedd ei Ddisgybliôn yn dal ei Adgyfodi oddiwrth y meirw▪ &c.

Yn yr unrhyw Flwyddyn 1563. Rhagfyr 3. Mi a dder­byniais Lyfr bychan, a ddanfonwyd i mi o Ffranckfort; A Ewyd Judeorum Excit atulum macutinum; yn Cynnwys llawer o bethau ynghylch galwad yr Juddewon yn Neshau, fel y mae Enw 'r Llyfr yn arwyddoccau.

[Page 119] Mai 12. 1663. Mi a dderbyniais oddiwrth gyfaill Parch­edig fel y canlyn: Rhyw Juddew ac Athraw y bum i yn ei Gymdeithas. sydd or lle hwnnw yn Isaiah 34.8. Canys diwrnod dial yr Arglwydd, Blwyddyn talodigaeth yn a [...]hos Sion, yw. Rhowch at, fod y peth megis yu tueddu at y Flw­yddyn, ym mha un y cymmer yr Arglwydd mewn Llaw hawl Sion, fel y gallo ef dalu 'n ddau Ddyb [...]yg i'r rhai sydd hyd yn hyn yn ei Thrallodi hi, Y gair Hebreaeg ( [...]br ef) i Ddat­can Taledigaeth, yw Shillumen. Fe allai fod yn ddigonol ddywedyd, hwn ydyw D [...]wrnod dial, Oddiger [...]h bod gan yr Yspryd Glân Ewyllys, megis tan gudd i Rag arwyddoc­cau y Flwyddyn sef; ym mha Flwyddyn or Chwemil y d [...]ch­rau 'r un fawr Sabbothaidd; a bod yr Yspryd Glan yn rhag-arwyddoceau tra byddo ef yn gyssylltiedig ar gair Blw­yddyn, Y Gair Shillum yn y Llythrennau Rhifyddiaeth, am ba air pan yscrifennir yn yr Hebreaig y wna 426. sef y Flwyddyn bresennol 1663. Fe gyfrifir gan yr Juddewon er y Creadigaeth. 5424. At ba rai os cyssylltwch ddwy flynedd y mae gennych yn y Chweched Mil 426. Ac os nyni a rifa er Ganedigaeth Christ, mae gennym ym mhen dwy Flynedd Rifedi 'r Anifail, sef 666. Os digwydd i neb ddywedyd fod ar hyn eisiau cyfander, Yr wy 'n Atteb, fod hyn yn gym­wys i'm hamcan, sef disgwyliad o Alwedigaeth yr Juddewon cyn pen hir; Canys yr Achosion or Casgliad hwn ydoedd sef ar iddo ef gymmeryd arno Ddarogan megis ag yspryd Prophwydoliaeth, mai ym mhen Dwyflynedd y digwyddai rhyw beth hynodol i'r Juddewon, naill ai er gwell ai er gwa­eth, a phan ofynid iddo o ba le y darfuasai iddo ef gasglu hynny? Yn Atteb i'm Holiad yntai a ddangosodd y lle yn Isaiah 34.8. Ar ba fan y gwnaeth ef y cyfryw Gyn­nulliad.

Fel hyn y daethum i ar Darllennydd i lawr o 1650, hyd fin y flwyddyn 1665. Gan roddi o hyd iddo beth trumedd neu Lewyrch o fod galwedigaeth yr Jddewon yn Neshau. (ond pa cyn nesed sy beth mwy nag a ellir eu ddywedyd) ac am y flwyddyn bresennol 1665. Yr hon sydd o fewn pum niwrnod iw therfyn, ni bu i mi a wnaethum ai Hanesion o herwydd, Poccedi rhai sy'n llawn o Lythyrau, eu Dwylo 'n [Page 120] llawn o Bappurau eu Clustiau yn llawn o newyddion a [...] etto, au [...] yn [...]glu [...] [...]ô [...] y [...] Juddewon yn gad­ae [...] heibio [...]u Mas [...]ach, gan Lwytho, ty [...]u ac ymdeithio. Ar holl ysty [...]ieth o [...] cyfan i [...] gyda Daniel ym­mherthynas Ga [...]edig [...]eth yr I [...]raeliaid, Pen. 12.10. Llaw­er a [...] ac a [...], ac a [...]om: [...]thr y rhai drygionus a wnant ddrygioni, ac ni ddeall yr un o'r rhai ddrygionus, Ga [...] hynny Ddarllenydd rwy n canu 'n [...]ch iti.

YN ôl Rhagddywediad amryw 'scrifennyd [...]ion Christnogawl, yn enwe [...]ig y rhai a Espo [...]i­odd ar y Datcuddiad, ynghylch y Flwyddyn 166 [...]. Hwy a ddangosasant y byddai droeau dieithr Rhyfeddol yn y Flwyddyn honno, drwy 'r Bŷd. Ac yn enwedig, er llwyddi­ant i'r Juddewon, nai [...] a'i ynghylch ei Tro­edigaeth i'r ffydd Gristnogol, neu eu Dychweliad iw Teyrnas Dymmhorawl. Y Dyb hon oedd wedi ymledu a chwedi 'i gadarnau yng N [...]wle [...]ydd lle mae 'r Crefydd wedi Hadgy­weirio; megis sy [...]thiad y Pâp. ac Anghr [...]st, a mawrhad yr Juddewon, cymmhe [...]led ac ir Bobl gyfrwys hynny, Farnu i bod hi 'n amser cyfaddas i Gynhyrfu ac i gymmwyso eu hu­nain yn ôl y [...]ymmor ar Daroganau Diweddar; Ar hynny newyddion a redodd o le i le o ymdaith L [...]uoedd o Bob­loedd o Barthoedd Anghydnabyddus, i Arghysbell Anial­wch Arabia. Gan Dybiaid mai 'r Deg-llwyth a hanner, a gollwyd er y [...] amryw Oesoedd. Fo [...] L [...]ong wedi dyfod i duedd Gogledd Scotland ai Hwyliau a'i Chyrt o Sidan, ar Llongwyr yn Siarad Hebreaeg, ar Da [...]luniad yma ar yr Hwy­liau. Deuddeg Llwyth Israel. Ar Hanesion hynny a gyt­tunodd yn agos ir Darogahau o'r blaen, gan roddi 'r fath wyllta o Bobl y Byd, mewn Disgwyliad o ryw Ddamweini­au Rhyfeddol, y Flwyddyn honno, ymmherthyn [...]s ir Arch­deyrniaeth Juddewig.

Yn y modd yma Myrddiwnau o Pobloedd oedd wedi ym­chwyddo o debygoliaeth pan ymddangosodd Sabatai Sevi [Page 122] gynta 'n Smyrna, ac a Gyhoeddodd ei hunan yn Fessiah yr Juddewon, gan amlygu mawredd eu Teyrnas oedd neshau a Llaw gre 'r Arglwydd yn eu Gwaredu hwy o'i Caethîwaid, au casglu o bob Parth o'r Bŷd; A Rhyfedd oedd fel y rhed­odd y Newyddion yma, a chynted yr Aeth Hanession Sa­batai a'i Athrawiaeth trwy holl Wlâd y Twrc lle 'r oedd yr Juddewon yn byw; Au Meddylieu oedd yn rhedeg ai Cre­duniaeth ynghylch eu Teyrnas newydd, ai Chyfoethogrwydd, ac amryw o honynt a Derchaf [...]ad i Swyddau tan y Llywod­raeth Bri â Mawrhydi, Ac ymmhob man o Gonstantinopl i Buda (llê bu i mi ddamwain i ymdeithio y Flwyddyn hon­no) mi a ddeliais Sulw ar gyfnewidiad Rhyfeddol yn yr Ju­ddewon heb neb o honynt yn troî mo ben eu Gorchwylion, oddigerth i ddirwyn i fynu eu Negesseuau o'r blaen; Ac iw ymddarparu eu hunain au Teuluoedd iw Taith tua Chaersa­lem: Eu holl ymmadroddion, Breuddwydion, a threfniad eu Trybestod oedd yn unfryd i gael eu hail Sefydlu 'n Nhir yr Addewid, er Mawrhydi, Gogoniant, Doethineb, ag Ath­rawiaeth y Messiah, Dechreuad, Ganedigaeth, a dygiad i fynu pa un oedd i roddi cyfri am dano 'n gynta'.

Sabatai Sevi oedd Fâb i Mordecai Sevi a Anwyd ac a fagwyd yn Smyrna, yr hwn a ynillai ei fywioliaeth, wrth wneuthur rhyw Farchnadyddiaeth tros Farsiandwr o Loegr yn y lle hwnnw; Corph pa un cyn ei farw oedd afiachus, or Gymalwst a Chlwyfau eraill. Eithr ei Fâb Sabatai Sevi, a ymroddodd ei hunain i Astudio, ac a aeth ymlaen yn hynod yn yn yr Hebreaeg ac mewn Goruwch Naturolion bethau, ac a aeth ymalaen mewn Dichellion yn Nisinyddiaeth a phethau er­aill hyd oni ddarfu iddo ddefeisio Athrawiaeth newydd yn eu Cyfraith hwynt, nes iddo dynnu ar ei ôl gymmaint o Ddis­gyblion ir Gelfyddyd honno, nes codi o honynt un Diwrnod Derfysg yn y Synagog; Yr hwn a Farnwyd gwedi ac y dro­ed allan o'r Ddinas gan y Chochamiaid Esponwyr y Gyf­raith.

Ac yn amser ei Alltudiaeth efe a Ymdeithiodd i Thessalo­nica a elwir yr Awrhon Salonica, lle y Priododd ef Ferch Dlôs, naill ai eisiau medru Llywodraethu Gwraig, neu fod arno ryw wendid tuag at wragedd fel y dwedwyd neu nad [Page 123] oedd hoff ganddo hi; efe a wnaeth Lythyr yfgar rhyngddo ef a hi, ac a gymmerodd ail Gwraig yr hon oedd dlysach na 'r gynta', eithr rhyw anfodlondeb a gododd rhyngddynt; ac efe a fynnodd Lythyr ysgar rhwngddo efe a hinthai hefyd. A chan ei fod wedi ymruddhau oddiwrth drafferhtion Teu [...]uaidd, ei Ben ansefydlog ai cynnhyrfodd ef i ymdeithio trwy Morea. Oddiyno i Drippoly yn Syria, Gaza a Chaersalem; Ac ar y ffordd efe a drawodd Wrth wraig o Leghorn, yr hon a gymmerth ef yn Drydedd wraig merch i un o'r Poloniaid neu 'r Ellmyn, eithr ni wyddid yn dda moi Dechreuad nai Rhieni, a phan ddaeth e'i Gaersalem efe a ddechreuodd ddiwygio 'r Gyfraith Juddewaidd a Diddymmu Gwyl Tamuz yr hwn a gadwant hwy ym Mis Mehefin ac efe a gyfarfu rhyw Juddew a elwyd Nathan, yr hwn oedd offeryn cyfaddas i yrru 'mlaen ei Fwriadau, efe ai gwnaeth ef yn gydnabyddus ai Gyflwr, a Threfn eu Fuchedd, ac hefyd ei amcan ai fwriad ar ei Gyho­eddi 'i hunan yn Fessiah y Byd; yr hwn a fasid cyhyd yn ei ddisgwyl gan yr Judddewon; Y Bwriadau hyn a fu Ragorol gan Nathan; Ac o herwydd iddynt dybiaid yn Angenrhei­diol yn ôl yr Ysgrythyr ar hen Brophwydoliaethau, fôd Elias i ddyfod o flaen y Messiah, fel ac y bu Joan Fedyddiwr o flaen Christ, Felly fe a feddyliodd Nathan nad oedd neb gymmesurach i chwarau [...]han Prophwyd nag ef ei hun; A chyn gynted ac y Cyhoeddodd Sabatai 'i hunan yn Fessiah, Nathan hefyd a ymddangosodd ei fod ynteu yn Brophwyd iddo. Efe a waharddodd holl ymprydiau 'r Juddewon yng Haersalem, Gan Cyhoeddi fod y Priodfâb wedi dyfod, ac na ddylae fod dim ond llawenydd a Gorfoledd tu fewn iw Pres­wylfod; gan 'scrifennu at holl Gymanfaoedd yr Juddewon i beri iddynt gredu hynny.

Ar hynny y dechreuodd y Rhwygiad, a llaweroedd or Ju­ddewon a gredodd y peth yr oeddynt yn i hir ddisgwyl, Na­than gan ddangos ei hyfdra ai wroldeb a gymmerodd arno ei hu [...]an Brophwydo, y byddai mewn un Flwyddyn, or 27 o Kisley (yr hwn ydyw Mis Mehefin) ir Messiah ymddangos gerbron y Twrc mawr neu 'r Grand Signior, a chymmeryd oddiarno ei goron. a'i arwain mewn cadwyni megis Caeth­was.

[Page 124] Sabatai yn Gaza hefyd a Bregethodd ynghylch Edifeirwch y [...] Juddewon ac a [...] dodiddo 'i hunan ai Athrawieth, bod dyfodia [...] y Messias yn agos: Yr amheuthyn newyddion hyn­ny y fu or [...]ath Effaith ŷmmhlith yr Juddewon oedd yn trigo 'n y Parthau hynny, Hwy a Ymroeiant eu hunain yn gyfan at eu gweddiau, Eluseni au Duwiol Swyddau; Ac i gryf­hau eu Crediniaeth ymmhellach, fe ddigwyddodd ar yr un amser iddynt ddanfo [...] ar frys o Gaza newyddion or holl be­thau hynny a ddigwyddodd yno, gan wneud eu brodyr, a dwyn ar ddeall iw Brodyr sy 'n Byw mewn lleoedd Angh­ysb [...]ll; Ar gair am y Messiah a danodd mor gyflym ac a gadd y tath dderbyniad, hyd onid oedd newyddio [...] o [...] peth wedi tanu drwy bob parthoedd a Gwledydd lle 'r oedd yr Juddewon yn Preswylio, trwy Lythyrau i Gaza a Chaersa­lem gan Gydlawenychu o herwydd dedwyddwch eu Gollyng­dod, a gerpheniad amser eu Caethrwaid, trwy ymddangofiad y Messiah, At ba un hwy gyssylltiasant Brophwydo [...]aethau pertnynasol i Lywodraeth y Messiah tros yr holl Fŷd: Ai fod ef i ddiflannu ymaith tros naw Mis; tros ba amser yr oedd yn rhaid i'r Juddewon ddioddef ac y byddai raid i amryw a honynt ddioddef merthyrdod: Eithr y Dychweliad drach­efn a fydd ar gefn Llew Nefolaidd, ai ffrwyn wedi gwneud o Se [...]rph a saith ben arnynt. ynghymdeithas yr Juddewon ai Frodyr, y rhai sydd yn byw or tu arall ir Afon Saboth­aidd, efe a gydnabyddid yn unig Ben [...]dur ar yr holl Fyd, ac yno 'r Deml Sanctaidd a ddisgynai o'r Nefoedd, wedi ei Hadailadu, ei Sylfaenu ai Phrydferthu; ym mha un y caent hwy Aberthu eu Hoffrymmau tros byth.

Ac yma y gadawai chwi i ystyriaid mor rhyfeddol yr hudwyd y Bobl hyn, pan roent y cyfryw oglud ar y fath wael Hanesion a Breuddwydion o Alluowgrwydd, a Theyr­nasoedd. Yr hyn a ddarfu eu cyfan Drosglwyddo hwy oddi­wrth eu cyffredin ffyrdd o Fasnach, au Bûdd.

Y si ar Swn o'r Messiah a ddechreuodd lenwi pôb lleoedd, Sabatai Sevi; a ymrodd i ymdeithio tua Smyrna, Bro ei Anedigaeth. Ac oddiyno i Gonstantinopl y Brif Ddinas, lle 'r oedd y gwaith Penaf o Bregethiad iw gyflawni: Nathan a feddyliodd yn anadda Dario 'n hir ar ei ôl ef; Gan hynny [Page 125] efe a ymdeithiodd hyd ffordd Damascus, [...] 'r ymrodd ef i aros dros dro er rhoddi allan ei [...]thra [...]iaeth newydd y [...] ac yn y cyfamser fe a yscrife [...]no [...]d y Llythyr Canly [...]ol [...] Sabatai Sevi 22 K [...]jv [...]n o'r Flwyddyn [...]on.

Ac fel y gallai ef Gyhoeddi ei Athrawiaeth ei hunan a'r Messiah yn fwy eglur; efe a 'scrifennodd o Damascus y Lly­thyr Canlynol at yr Juddewon yn Aleppo ar Parthoedd oddi­amgylch.

[Page 127]Erbyn hyn o bryd yr oedd holl Ddinasoedd Gwlâd y Twrc lle 'r oedd yr Juddewon yn Preswylio yn llwyr ddisgwyl Dyfodiad y Messiah, dim masnach, na dilyn ffordd i ynnill; ond pob un oedd yn meddwl y byddai iw heiniar beunyddiol, Cyfoethogrwydd, anrhydedd a Llywodraeth ddiscyn arnynt drwy ryw ffordd neu wyrthiau anar [...]eredig: Esampl o ba un sy i ddal sulw arm oblegid yr Juddewon yn Thessalonica, y rhai erbyn hyn oedd yn llawn o siccrwydd o Ddychweliad eu Teyrnas, a chyflawnder yr amser o Ddyfodiad y Messiah yn agos, gan eu barnu eu hunain yn rhwymmedig i ymchwan­egu eu Defosiwnau, ac eu buro eu Cydwybodau oddiwith bechodau a Chamweddau yr hyn a fyddai hawdd heb fanwl chwilio, ir hwn oedd yn dyfod iw mysg wybod Meddyliau a thueddiadau Dynol-ryw; ym mha weithred amryw o'u Hosteiriad [...]u a Appwyntiwyd i addysgu 'r Bobl yn eu Gwe­ddiau, ymp [...]ydiau â phethau eraill ymmherthynas iw Hadd­oliant. Ond pob un oedd mo'r [...]awenllaw yn y we [...]thred ou penydio ei hunain, na ddarfu eu lawer o honynt aros am hy­fforddiad, llwybreiddiad na rheolau 'r Athr [...]won, eithr hwy a ymroesant eu hunain i ymprydio 'n ddimeiriach: A rhai yn y cyfryw foddion tu hwnt gallu eu Naturiaeth▪ ac heb gym­meryd dim math ar ymborth dros yspaid saith niwrnod▪ hwy a newynasant i Farwolaeth; Eraill au Claddasant eu hunain yn eu Gerddi gan orchguddio eu Chyrph noethio [...] mewn pridd hyd at gyrn eu Gyddfau. ac aros yn eu Gwelau i ridd­lyd, fferru a rhynnu o anwyd o lleithdra. Eraill a ddiodd­efai dywallt Cwŷr roddedig am ben ei ysgwyddau; eraill am ym [...]reigle [...]t mewn Eira, Gan daflu eu Cyrph yn amser Gaia' yn yr oerfel mwya' yn y môr neu Ddwfroedd r [...]ewlyd: Eithr y ffordd fwy cyffredinol o'u Cystwyo eu hunain, oedd yn gynta bigo eu Cefnau an Hystlysau â Drain ac yno rho­ddi iddynt nam yn un deugain gwialenod. â phob Gorchwyl gwedi 'i roi he [...]bio, nid oedd neb yn gweithio nag yn egor eu Marchnattai, oddige [...]th i arloesi eu Tryssordai o bôb Marchnadyddiaeth am y pris y gae'nt am beth bynnag oedd feddiannol o lawer o Ddodrefn Tŷ, au gwerthent am beth bynnag y gaent am danynt, ond nid i neb or Juddewon, canys yr oeddynt hwy wedi 'u gwahardd rhag elwa mewn masnach [Page 128] yn y Bŷd; tan boen cae eu Hescymmuno, Trethi trymion a Chospedigaeth Gorphorol: Pôb Gorchwylio [...] a Galwedi­gaethau ar cwbl er Profedigaeth eu Ffŷdd. Heb ammau na byddai pan ymddangosai 'r Messiah ir Juddewon, gael dyfod yn Llywodraethwyr ar Diroedd a meddiannau 'r Anffyddloni­iaid, hyd oni byddai iddynt eu [...]odloni eu hunain ar bethau 'n unig angenrheidiol i ymddiffyn a chynnal i fynu fywyd. Ac o herwydd nad pob un yn berchennog, o gymmaint Golud a heiniar, a gallu byw arnynt eu hunain heb Lafur eu dwylo; Gan hynny i roddi hebio waedd y Tlodion ac i Ragflaennu Gormmodedd eraill, ac or achos yr ai rhai yn grwydriaid, ac ymadael au Dinasoedd; Fe gymerwyd gofal arbennig i wneud Casgliadau, y rhai a gyd roddodd môr syber; oni Chynnali­wyd i fynu yn Thessalonica 'n unig 400 o Dlodion, ar wir Eluseni 'r rhai Cyfoethocca. Ac fel yr amcanasant lanhau eu Cydwybodau o Bechod; Ai ymroddi 'u hunain i weithredo­edd da, fel y gallai 'r Ddinas fod gwedi ymddarparu i dder­byn y Messiah; rhag iddo ef eu Cyhuddo hwy am esceu­lusiad or Gyfraith, ac yn enwedig o herwydd eu Hesceulus­tra or hen Orchymmyn hwnnw, sef ffrwythwch ac Aml­hewch; Hwy a Briodasant ynghyd Blant o ddeng mlwydd Oed, a rhai Jeuangach; Heb ddal dim sulw ar Gyfoethog­rwydd na thylodi, Cyflwr nag Ansawdd, Eithr yn gymmys­gedig hwy a'u Cyssylltiasant ynghyd, hyd rifedi ynghylch 6 neu 7 Cant Cawpl, Eithr pan ddaethont yn well attynt eu hunain, ac oeri eu meddyliau, ac yn datguddio twyll y Gau Fessiah, neu eu disgwiliad o'i Ddyfodiad, gwedi darfod, hwy gawsant Lythyr ysgar ir Plant ac au Gwahanwyd yn rhydd­ion y naill oddiwrth y llall

Ymrydaniaeth yr holl sôn ar Siarad yma, Sabati Se­vi a ddaeth i Smyrna Dinas ei Enedigaeth, yn ol anfeidrol ddymuniad yr Juddewon cyffredin; Eithr y Chochams neu eu Hathrawon Cyfraith y rhai ni chredent fod fawr nsu ddim Gwir yn y peth yr oedd ef yn ei gymmeryd arno, ac nis der­byniasant hwy ef 'n groesawus, o herwydd nas gwyddent pa ddrygioni, neu Anghyfannedd-dra, a allai 'r Athrawiaeth neu 'r Brophwydoliaeth o Deyrnas newydd ddwyn i ben. Etto er hynny i gyd Sabatai Sevi a ddygodd gydag ef Dystiola­ethau [Page 129] o'i Sancteiddrwydd, Ei Fuchedd Dduwiol, Doethineb, a Dawn Prophwydoliaeth, wedi dwys wreiddio ynghalonnau 'r Bobl Gyffredinol, ei fod ef yn Sanctaidd yn Ddaeth, a chan hynny o herwydd Gwas gwychder a hyfrdra efe aeth i fynu i 'mddadleu a'r Chocham mawr (yr hwn yw 'r Pennaf a Phrif Esponiniwr y Gyfraith, a phen Golygwr eu Hewyllus au Llywodraeth) rhwng pa rai y Ddadl a gynnyddodd yn uchel, a'i Hymmadroddion cyn boethed hyd oni ofnodd yr Juddewon y rhai oedd yn Caru Athrawiaeth Sabatai, Awdurdod y Chochams, a chan betruso ynghylch beth a fyddai Diben y peth, N [...]feroedd o honynt a ymddangosodd gerbron y Cadi yn Smyrna i gyfiawnh [...]u ei Prophwyd yn erbyn pob Achwynion a gyfodai yn ei erbyn. Y Cadi (yn ol Defod y Tyrciaid) oedd yn llyngcu 'r Arian o bob tu, a chwedi hynny eu Rhy­ddau hwy i dderbyniad eu Barnedigaeth eu hunain, yn y môdd hwnnw Sabatai oedd yn ynill Tir beunydd; Ar Cho­cham mawr ai ymbleidwyr yn colli Caredigrwydd ac ufudd­dod y Bobl, efe a droed allan oi Swydd, ac un arall y wnaed yn ei le yr hwn oedd fwy hoffaidd a Chyttunol a'r Prophwyd newydd, Galluowgrwydd pa un a gynyddai beunydd, trwy eu hadroddion hyderus, ai Elynion oedd wedi 'u tarro a gwallgo a Chynddeir [...]ogrwydd, nes eu bail edfryd iw tymmer au synwyrau fel o blaen trwyddo ef, Fe aeth yn hoff gan­ddynt ef ac aethont yn Ddisgyblion iddo gan ei Ryfeddu. Ni wnaed Gwahoddedigaeth yn y Byd gan yr Juddewon yn Smyrna y pryd hynny, na Phriodas, na Gwlêdd, nac enwaedi­ad heb Presenoldeb Sabatai yn eu mysg ynghyd gymdeithas Lluoedd o'i Ddilynwyr, ar Heolydd wedi 'u hilio â Lliain lleiniau a Brethynnau Meinion iddo ef rodio arnynt, eithr y cyfryw Ostyngeiddrwydd a ymddangosodd yn y Pharisead hwnnw, yr ymostyngai ef, gan droi or nailltu y Llieinlleiniau hynny, fel ag yr ae e' heibiô, A chwedi i gadarnhau 'i hunan yn Rhyfeddol yn Nhyb y Bobl. Efe a ddechreuodd gymmer­yd arno 'i hunan Enw 'r Messiah, ac unig Fâb Duw, ac i wneud y Cyhoeddiad Canlynol i holl Genedl yr Juddewon, yr hwn a Ysgrifennasid yn gynta yn yr Hebreaeg, a dyma Gyfi­eithad o honno.

ER amled oedd Discyblion Sabatai Sevi, etto 'r oedd rhai yn Gwrth sefyll ei Athrawiaeth, gan haeru ar gyhoedd mai Twyllwr a Siomwr y Bobl ydoedd, ymmhlith er­aill un Samuel Penia, Gwr o grynn Feddiannau a gair da iddo yn Smyrna, yr hwn a ymresymmodd yn y Synagôg, nad oedd yr Arwyddion presennol o'r Messiah yn eglur yn ol Athra­wiaeth yr ysgrythur, nag athrawiaeth eu Hoffeiriadau, yr hyn a gododd Anghyttuneb a Ghythryfwl mawr ymmhlith yr Ju­ddewon, yr hyn ni ffynnodd yn unig yn erbyn Dadl, eithr hefyd yn erbyn ei Fywyd; Oni basai iddo ef, fyned ymaith o'r Synagog, ac felly ddiaingc o Ddwysaw 'r Dyrfa, y rhai erbyn hyn a allent ddioddef Cabledd yn erbyn cyfraith Moses a Llygredigaeth y Cyssegr, yn gynt na gwrando Croesddadlu dim Anghrediniaeth yn erbyn Athrawiaeth Sabatai. Ond pa fodd bynnag y digwyddodd, Pennia mewn ychydig amser a ddychwelodd ac a Bregethodd i fynu, Sabatai mai efe oedd Fâb Duw, a Gwaredwr yr Juddewon; Ac nid efe 'n unig Eithr ei holl Deulu, Ei Ferched a Brophwydodd gan syrthio [Page 131] i lewygfae rhyfeddol; Ac hefyd heblaw ei Dŷ ef; Fe Bro­phwydodd pedwar Cant o Wyr a Gwragedd ynghylch liwyod iant Teyrnas Sabatai, a Phlant bychan, y rhai na fedrai ond braidd Siarad un Gair, etto hwy fedrent lefaru 'n eglur Enw Sabatai, y Messiah a Mâb Duw. Hyd yn hyn y Cennadodd Duw i'r cythraul hudo 'r Bobl, fod eu Plant dros ryw am­ser yn feddianol o Gythreuliaid hyd o'ni chlywid lleisiau a llafar o'r tu fewn iddynt ac yn eu Hymysgaroedd, ar rheiny mewn oedran a syrthient, yn gynta mewn llewyg, a'r ewyn yn dyfod o'i safnau, gan gyfri eu Llwyddiant rhagllaw a Gwaredigaeth yr Israeliaid, eu Gweledigaethau ynghylch y Llew o Juda, a Gorfoledd Sabatai, yr holl bethau hyn oedd yn gwirio mai hudoliaeth Gythreulig oedd y peth, fel y cyfa addefodd yr Juddewon eu hunain wrthi fi.

Sabatai Sevi trwy 'r cy [...]ryw Ddamweiniau Llwyddianus a aeth yn fwy Rhyfygus, ac fel y gallai ef gael cydnabyddiaeth o Brophwydoliaethau ynghylch Mawredd ac Arglwyddiaeth y Messiah, efe aeth rhag ei flaen i Ethol Tywysogion y rhai oedd i Reoli 'r Israeliaid, yn en Taith tu ar Tir Sanctaidd, ac felly i roddi allan Farnedigaeth a Chyfiawnder yn ôl eu Dych­weliad. Fu Henwau hwy oedd fel y canlyn y Gwyr hyn a Adwaenyd yn dda ddigon yn Smyrna, y rhai na ddae [...]ai iw meddyliau (Duw ai gwyr) erioed debygoliaeth i goel yr Enw o fod yn Dwysogion, nes i ryw goeg yspryd eu twyllo au Hudo gan eu Gynnhyrfu nid yn unig obeithio ei fod yn bosibl, eithr siccr ddisgwyliad o'r peth.

Isaac Silvera

Brenin David,

Salomon Lagnado

oedd Solomon,

Salom. Lrgnado jun.

a elwyd Qu [...]vau

Joseph Caphen

Uzziah,

Moses Galente

Josaphat,

Daniel Pinto

Hilkiah,

Abraham Scandalo

Jotham,

Mokiah Gospar

Zedekiah,

Abraham Leon

Achas,

Ephraim Arditi

Joram,

Salom. Carmona.

Achab,

[Page 132] Matassia Aschenesi

Asa,

Meir Alcaira

Rehoboam,

Jacob Loxas

Ammon,

Mordecai Jessurun

Jehoachim,

Chaim Inegna

Jeroboam,

Joseph Scavillo

Abia,

Conor Nehemias

oedd Zorobabel,

Joseph del Caire

a elwyd Joas,

Eliakim chavit

Amasia,

Abraham Rubio

Josiah.

Ac yn y moddion hyn y rhedodd pethau mo'r rhyfeddol i'r Ynfydrwydd eitha' yn Smyrna, ym mhlith yr Juddewon, a'r fath fawredd nad oedd fath ar Chwaryddion chwerig abl i ddangos allan y fath Watworgerdd a haer [...]ugrwydd a oedd yno 'n gydrychiol. A chan na feiddiai neb yn gyhoeddus ddangos eu petrusder na 'u gwan dyb o'r Grediniaeth gyffre­dinol, etto er cryfhau 'r Juddewon yn eu ffydd, ac er gyrru syndod ar y Cenhedloedd; fe farnwyd yn Angenrheidiol i Sabatai Sevi ddangos rhyw wrthiau, fel y byddai i'r holl fyd Gredu mai ef oedd y gwir Fessi [...]h, ac fel yr oedd yr achosi­on presennol yn gofyn cael Tystiolaeth ddisiommedig o'r Gwirionedd hwnnw, ac felly yr oedd y Bobl Gyffredin yn ei ddisgwyl beunydd mo'r ddiymynedd, yr hyn oedd addas i'w tueddfryd Amheuthynaidd; y rhai oddiwrth bob Gweith­red a chynhyrfiad a wnai i Prophwyd, gan dechreu teimlo rhyw Ragoriaeth neu Oruwch naturiaeth; Sabatai ei hunan oedd mewn cwlwm dyrys, eisiau gwybod pa fodd i ddang­os rhyw Wrthiau; Ac ofergoelion y Bobl oedd yn rhedeg cymhelled ar Olwynion, mai'r troead Llaw lleia 'n y Byd oedd ddigonol i Wasanaethu 'r tro yn yr Amser hwnnw am [Page 133] ryw fath ar Ryfeddod, îe, o gymmaint cymmeriad a hwnnw o darro 'r Graig am Ddwfr gan Moses, neu Wahanu yr Môr Côch; Ac fel'y Odfa gymhe [...]ur a ddigwyddodd i'r per­wyl hwnnw, Canys a ymddangosodd ger bron y Cadi neu Barnwr y Ddinas, i erfyn Rhyddhâd oddiwrth ryw Orth [...]ym­der oedd yn eu Trallodi hwy, fe a feddyliáid fod yn Ang­henrheidiol arno ef ddangos rhyw wyrthiau ar hyn o bryd o's gwnae e' byth, a Sabatai yn ymddangos mo'r ffu [...]fiol a phwyll­og Phariseaid, rhyw rai yn ddisymmwth a haerasant iddynt ganfod Colofn o Dân rhwngddo ef a'r Cadi, ar gair o hynny a redodd ar frŷs trwy 'r holl Ystafell, yr hon oedd lawn o Juddewon o'r naill ben i'r llall, Ynghymdeithas Sabatai, rhai o honynt a feddyliodd iddynt eu weled gan dyngu 'r peth hyd adre', Eraill oedd yn y cyntedd o'r tu allan i'r Tŷ, y rhai nad allent fyned gan y Dorf yn agos i weled na chlywaid dim a ddigwyddai yn y Tŷ; Etto Alarwm y Chwedl a gredwyd ac a dderbyniwyd gan yr holl Liaws, ac ni bu dra hir nes cyr­raedd i Glustiau 'r Gwragedd ar Plant gartre', felly Sabatai Sevi a ddychwelodd yn ôl iw Dŷ yn Orfoleddus wedi 'i [...]iccr­hau Yng-Halonnau 'u Bobl, ac nid oedd raid wrth amgenach Gwrthiau iw sylfaenu hwy 'n eu Ffŷdd au Crêd, A Sabatai a Ardderchafwyd fel hyn, ac nid oedd un Gwr addas o Gym­deithas ond y sawl a gredai mai 'r Messiah oedd ef: Eraill a alwent hwy Kophrim, Anghredadwy, neu rai Gau Grêd, ac ac oeddynt euog o Farnedigaeth Yscymmundod; ac nid oedd Gyfreithlon i gymmaint a Bwytta gyda 'r cyfryw rai; Pawb a ddaeth au Tryssorau, Eu Haur au Gemmau, gan eu hoff­rymmu hwy wrth Draed Sabatai, felly efe a allasai gael wrt'h ei holl Orchymmyn holl Olud Smyrna, eithr yr oedd eyn rhy gyfrwys i dderbyn eu Harian, rhag i hynny ddangos yn rhy eglur fod ei twriadau e 'n drachwantus. Erbyn hyn yr oedd Sabatai Sefi wedi eu gyflawn siccrhau ei hunan yn Smyrna a lleoedd eraill wedi ei llenwi weld a chlywed hanesion ei gld, Efe a fynegodd iddynt fod Duw yn i alw ef i ym, weld a Chonstantinopl, lle 'r oedd y rhann fwimmbmny11* wya o'i waith ef iw gyflawni; A thuag at hynny ef a gymmerodd Long ac a ymadawodd yn ddirgel yngym [...]thas rhyw ychydig ym Mis Ionawr 1666. Rhag i Liaws o'i Ddisgyblion ymorches­cu [Page 134] iw ganlyn ef ac i hynny wneud ei Daith ef yn enbyd ger­bron y Twrc, yr hwn oedd yn barod yn dechreu Sarhau wrth yr Hanesion ai Prophwy [...]o [...]aeth oedd yn ei gylch ef. Ac er na Chymmerodd Sabatai ond ychydig [...] gydag e i'r Llestr etto Lluoedd or Juddewon a ym [...]eithiasant ar hyd y Tir fel y gallent ei Gy [...]a [...]fod et drachem Yng F [...]onstantinopl, Ar ba un yr oedd eu llygaid a'i holl obaith yn disgwyl, Ar Gwynt yn dal o'r tuedd Gogleddig fel y mae 'n amla yn yr Hedes­pont a Phropontus, Sabatai a fu nam yn ei [...] Deug­am Diwrnod yn ei Fôr ymdaith, a [...] Lle [...]r heb gyrraedd iw Borthladd y chwaith, nid oedd ddim Rheolaeth gan y Messiah hwnnw ar y Môr ar Gwyntoe [...]d, yn y cyfamser fe ddaeth y newydd i Gonstantinopl fod Messiah yr Juddewon yn agos, a bod y Bobl hynny wedi ymdd [...]paru iw dderbyn ef ai cyf­ryw lawenydd diba [...]l, ac a wnaethon mewn lleoedd eraill lle y basai ef ar Grand Vizi [...]r (y pryd hwnnw Yng-Horstanti­nopl ac heb ymadel etto iw Gyrch i Gandia) yr hwn a gly­wodd Sŵn a [...] mawr ynghylch y Dŷn hwnnw, ar Afreol ar Cynddeirogrwydd a godasai oi herwydd ym mhrith yr Ju­ddewon, t [...]a yr oedd y Llong y [...] methu dyfod i Dir gan wyntoedd Gwrthwynebus, efe a dd [...]nfonodd ddwy ysgra [...]gan Orchymnwn iddynt ddwyn Sabatai Sevi yn Garcha [...]wr gyda 'n hwy ir Porthladd, a hwy wnae [...]hant yn ol hynny a Saba­tai wedi dy [...]od a O [...]chymmynwyd i'r Carchar tywylla a ffi­eiddia yn yr holl Dre', ac i a [...]os yno ymmhe [...]ach i ddisgwyl Barn [...]digaeth y Vizier. Ni d [...]galo [...]odd hyn Môr Juddew­on y chwaith er cynddrwg croesaw yr oedd eu Prophwyd yn i dderbyn, [...]ithr ymgry [...]hau ymmhellach yn eu Cred am dano fod hynny tu [...]g at be [...]ffe [...]thio y Prophwydoliaethau o'r cyfryw bethau ag oedd a d [...]eill [...]aw oddiwrth ei anrhydedd a'i Arg­wyddiaeth ef; yr ystyriaeth o hynny a wnaeth i'r rhai penna' ymmhlith yr Juddewon ymweled ag ef ai Hareithiau, ar un rhyw Gynneddfau a Pharch iddo yn y Carchar a phedfasai ei wedd 'i Dderchafu ar O [...]sedd faingc Israel; Un Amacago wrth ei Enw, Gwr o Barch a bri ymmysg yr Juddewon ac amryw eraill, a safasant ddiwrnod cyfan oi flaen ef au Llyg­aid tuag i lawr, a'i Cyrph yn gogwyddo ymlaen, au Dwylo (a grocho [...] ger ei fron ef, (y rhain iw ymddygiad Gostynged­ig [Page 135] a Gwasanaethgar yn y Gwledydd Dwyreiniol,) ni wna anweddusdra 'r lle na 'r Presennol Warrogaeth, leihau dim ar eu nuchel Feddyliau a'u Parchedigaeth tuag at ei Berson ef. Yr Juddewon Yng Honstantinopl, oedd wedi myned mor gyndde [...]og a gwallgofus ac oeddent mewn lleoedd eraill, Pob Masnach a Marchnatta wedi 'i Wahardd; Ar sawl oedd yn Dyled Arian i eraill, nid oeddynt yn gofalu am wneud [...]od­lo [...]deb yn y Bŷd am danynt Ym mhirth y cyfryw yr oedd rhai yn nyled ein Marsiandwyr ni yn Galatia, y rhai na wydd­ent pa fodd ei gael eu Harian, naill a'i o ran eu budd, ai ran eu Manyldra, Hwy a feddyliasant yn Addas i ymweld a Sa­batai, Gan wneud eu Hachwyniaeth i amryw o'r Juddewon ar ei Ddyfodiad ef, iddynt fod cyn hefyd au twyllo a'i Coll­edu am eu heiddo, a dymuned arno ef wneudd y peth yn gyd­nabyddus iw Ddeiliaid, a bod yn wiw ganddo eirioli amryw fod [...]ondeb iddynt; Ar ba [...]rfyniad Sabatai yn gyflawn o serchowgrwydd a gymmerodd ei Bin mewn Llaw ac a scri­fennodd i'r ystyr Can [...]ynol.

I bod Genedl yr Juddewon, y rhai sy 'n disgwyl ymddangosi­ad y Messiah, ac Jechydwriaeth Israel, Tangnheddyf byth heb ddiwedd. Fe ddarfu fyngwneud i yn gydnabyddus fod am­ryw o honoch chwi yn Nyled y Saeson Genedl; Ni a welwn yn Gyflawn ac yn uniawn i chwi wneuthur iddynt gyflawn fod­lonrwydd am ddim ac yr ydychwi yn ddyledus iddynt: Os y chwi a ommedd ufuddhau i ni 'n hyn o beth, Gwybyddwch na bydd i chwi ddyfod i mewn gyda ni i Lawenydd ein Harglw­yddiaeth.

Sabatai Sevi, yn y modd hyn a arhosodd yn Carcharor Yng Gonstantinopl tros yspaid dau Fis, ac yn Niwedd hynny o amser Ar Vizier yn Arwyddoccau ei Daith i Candia, wrth ystyriaid y Swn ar An [...]hydfod a wnaethai presenoldeb Sa­batai yn bardo Yng-Honstantinopl, fe a feddyliodd na by­ddai diogel i adel ef yn y Brif Ddinas, tra y byddai 'r Se­nior mawr ac yntai ei hunan o [...]diyno: Can hynny efe a new­ydiodd Gorchar ir Dardanelli neu Gastell Abdos, yr hwn sydd o Du Europia Heliespont, gyferbyn a Sestos lleoedd Ar­dderchog. Mewn Prydyddiaeth Groeg, ar symudiad hwnnw ar Sabbatai Sevi o waeth Carchar i fann lle 'r oedd yr Aw­el [Page 136] Jachusach, yr hyn a gryfhaodd yr Juddewon yn ei goglud o'r Messiah, gan dybiaid nad oedd yngallu 'r Vizier, na neb o [...]wyddogion y Twrc wneud niwaid yn y Bŷd iw Gorph ef, ac [...] na basent hwy byth yn gadael iddo fyw cyhyd o amser yn gymmaint a bod eu Prif ymadrodd hwy i roddi heibio bob math a r wan obaith ynghylch eu Hadfeiliad yn eu cyflwr, drwy Farwolaeth rhyw un yr oeddyd yn ei ofni, yr hwn a ddylasant hwy 'n amgenach i gyflawni ar Sabatai, yr hwn a ddarfuasai iddo nid yn unig ddatgan ei hunan yn Frenin Is­rael, Eithr efe a Gyhoeddoedd hefyd Brophwydoliaethau Tynghedfennol yn erbyn y Grand Seignior a'i Deyrnasoedd yr ystyriaethau hyn ac eraill oedd yn Deilliaw, ar Juddewon yn heldio 'n niferoedd mawrion at y Castell, lle 'r oedd ef yn Garcharor, nid yn unig o Barthoedd y Gymmydogaeth, eithr he [...]yd o Poland, Germani, Leghorn, Venice, Amsterdam, a mannau eraill lle i'r oedd yr Juddewon yn preswylio; Ac yn­tau a gyfrannodd arnynt oll, megis am eu Traul au Llafur yn eu Hymdaith, Sabatai meddaf ai llwythodd hwy â hela­ethlawn Fendithion, gan addo iddynt Gynnyddiad o'i Hein­iar, a meddiannau helaeth yn y Tir Sanctaidd. A chymmaint oedd ymgyrchiadau 'r Juddewon i'r lle hwnnw, hyd oni fe­ddyliodd y Tyrciaid wneud elw o honynt, nid yn unig codi ymmhris yr ymborth, eu Llettyau, ac Angenrheidiau eraill; Ond ni adawent i neb gael golwg ar Sabatai, heb roddi idd­ynt Arian, gan ddal y pris weithiau 'n bump Dollar, ar am­seroedd eraill yn ddeg, mwy neu Lai, gan farnu 'n ol eu gallu, neu gynnefrwydd tuag at y Gwr, ac er mwyn yr yn­nill ar budd a ddae ir Tyrciaid, oddiwrth y peth, ni ddan­fonent ddim achwynion na newyddion ynghylch hynny i A­drianapol am niferoedd y Bobl a ddeuent i ymweled ag ef, neu beth oedd Rhesymmau 'r Juddewon o herwydd y peth yn y lle hwnnw, eithr hwy a ymddygent eu hunain yn gymwynasgae tuag attynt, gan gyd-ddwyn a'n hwy, yr hyn a wasanaethodd er Profedigaeth ymmhellach i rwydo 'r Bobl druain hynny 'n eu Crêd am y Messiah.

Sabatai yn y cyfamser a gâdd odfa i Gasglu a Phennodi ffordd newydd o Addoliant i'r Juddewon, ac yn enwedigol pa fôdd i gadw a chynnal Dŷdd er Anedigaeth ef a rodde [...] ef iddynt fel hyn.

[Page 137]Fy Mrodyr am Mhobl Grefyddol Trigolion Dinas Smyr­na Ardddrchog lle mae 'n byw wyr Gwragedd a Theusuo­edd, Tanghneddyl y fyddo i chwi oddiwrth Arglwydd y Tang­nheddyf, ac oddiwrthwyi, ei Anwyl Fab Solomon Frenhin yr wy 'n Gorchymmyn i chwi ar y Nawfed Dydd o Fis Ab (yr hwn yn ô [...] ein cyfri ni y flwyddyn honno oedd yn Atteb Mîs Mehefin) nesa sy 'n dyfod Gwnewch hwnnw 'n ddydd Gwahoddedigaeth o Lawenydd mawr, Ai Gyssegru, ynghyd a Gwleddau ar bob Danteith fwyd a Diodydd hyfryd, amryw Ganhwyllau a Lusernau, A Pheroriaeth â Chaniadau, o [...]er­wydd mai Diwrnod Ganedigaeth Sabatai Sevi ydyw, uchel Frenhin goruwch holl Frenhinoedd y Ddaiar. Ac am ach­osion llafurio ach Cyffredinol orchwilion eraill, gwnewch fel y bae gweddus i chwi ar ryw wyl arall, ai bod hi yn angh­yfreithlon i ymgylfeillachu ar Christnogion y Diwrnod hwn­nw, bod eic [...] ymddiddanion ynghylch pethau disalw; Pôb Gwaith sydd waharddedig, eithr dadseinio Osterynnau Peror­iaeth sy Gyfreithlon, hyn a gaiff fôd yn sylweddeich Gweddi [...]u ar y Ddŷdd Gwyl hwnnw. Yn ôl i chwi ddywedyd, Bendigedig y fych di o Dduw Sanctaidd! Yno ewch rhag­och gan ddywedyd, Di an dewisaist ni o flaen yr holl Bob­loedd, an Ceraist ni, ac ymhyfrydaist ynom, ac an Darost­yngaist yn fwy nag un Genedl, ac an sancteiddiaist ni a'th Ordinhadau, ac a'n dygaist yn agos i'th wasanaeth a Cwasana­eth Ein Brenhin, Dy Sanctaidd Enw mawr ac Ofnadwy a Gy­hoeddaist yn ein plith; Ac a roddaist i ni o Arglwydd yn ôl dy Garedigrwydd, amser o Lawenydd, a Gwyliau, ag amser Gorfoledd, ar Diwrnod hwn o Gyssur, er Cyhoedd ymgyn­null Sancteiddrwydd, am Anedigaeth y Brenhin Messiah Sa­batai Sevi; dy wasanaethwr a'th gyntaf Anedig mewn Cariad, trwy ba un yr ŷm yn Coffau ein Dyfodiad o'r Aipht ac yno bydded i chwi Ddarllain am eich gwers yn yr ail, ar Dryd­ydd Bennod o Deuteronomy hyd y 17 Adnod gan appwyntio 5 o wyr iw Ddarllain mewn Bibl perffaith ac anllygredig; Gan roddi at hynny Foreuol Fendithion, megis y mae'nt we­di 'u gosod am Ddyddiau Gwylion, ac am y wers o'r Proph­wydi a Ddarllennir yn y Synagog bob Dydd, chwi gewch Ddarllain y 31 Bennod o Jeremiah at eich Gweddi a elwir [Page 138] Mustaff a arferir bob Dydd Sabbath, yn y Synagog ar bob Gwyl bennodol, chwi a gewch gyssylltu yr Wyl bresennol ynghyd ar rhei'ny yn lle Chwanegiad yr Aberth, wrth ddy­chwelyd yw le 'n ol, rhaid i chwi ddarllain a lleferydd uchel, a Llaiseglur. y 95 Psalm. Ac i'r moliadau cynta 'n y Bore, yn canu Psalm 91. A chyn Canu y Psalm 98, ail Adrodd­wch y Psalm 132, Ond yr Adnod ddiwaetha' lle y dywedir am ei [...]lynion, mi ai Dillada hwy a gwradwydd; eithr ei Go­ron a flodeua [...]n no ef, yn lle arno ef [ei hunan] darllennwch ar y Goruchai; Yn ol hynny y canlyn y 126 Psam, ac hefyd y 113 hyd 119.

Ar [...]yssegriad y Gwin ar y Noswyl, rhaid i chwi gryb­wyll y Cyssur, yr hwn yw Dydd ganedigaeth ein Brenhin y Messiah, Sabatai Sefi dy Wasanaerhwr, a'th Fâb Cyntaf ane­dig, gan roddi 'r Fendith fel y canlyn: Bendigedig wyt ti ein Duw ni, Brenhin y Bŷd, yr hwn a wnaeth i ni fyw; ac wyt yn ein amddiffyn ni, ac a'n cynhaliaist yn fyw hyd yn hyn. Ar y Noswyl rhaid i chwi ddarllain hefyd yr 81 Psalm, hefyd y 132 ar 126 Psalm, y rhai sydd wedi Appwyntio i'r mawl Bo­reuol. Ar Dydd hwn afydd i chwi er Coffadwriaeth a fydd yn Ddydd Cystegredig gyhoedd trwy 'r holl Oesoedd, ac yn Dystioliaeth Dragywyddol rhyngwy i a Meibion Israel.

Heblaw 'r gorchymmyn hwn, ar Drefn o Weddiau er Cyss­egr gyhoeddiad ei Anedigaeth, efe a roddodd i lawr hefyd Reolau eraill er gwsanaeth beunyddiol, ac yn enwedig efe a gyhoeddodd Faddeuant a Rhagorfraint i bob un ag y Wedd­iau wrth Fêdd ei Fam, megis ped fasai e 'n cymmeryd arno i' hunan fyned yn Bererin i Weddio, ac i Aberthu i Gaer­salem.

Ymddygiad a Duwîol-swyddau 'r Juddewon oedd yn cyn­nyddu fwy fwy tuag at y gau Fessiah hwn, Ac nid Penaeth­iaid y Ddînas yn unig a aeth i ymweled ag ef, ac i gynnyg eu gwasanaeth iddo ef yn ei gaethiwaid, Eithr hwy a drwsiasant hefyd eu Synagog mewn Llythrennau Aur S. S Gan wneu­thur [Page 139] iddo ef Goron ar y mur, wedi i amgylchu, ar 91 Psalm o hyd yn Llythrennau têg, Gan Briodoli 'r Graddau hynny ar Sabatai, ac Esponio 'r scrythyrau yn y cyfryw foddion er ffaffrio i ymddangosiad, fel ac y gwnawn ninnau am ein Jach­awdwr: Pa fodd bynnag, yr oedd rhai o'r Juddewon heb fynd i gyd o'i Co, ymmysg pa rai yr oedd un Chocham yn Smyrna yr hwn oedd wresog am y Gyfraith, ac er mwyn Dajoni a Diogelwch ei genedl: A chan ddal Sulw pa wyll­tineb yr oedd yr holl Bobl Juddewaidd wedi rhedeg yn­gwysg eu pennau ar y fath sy [...]aen a chred wael ynghylch ei Messiah, gan roi heibio'u Gorchwylion au Marchnadoedd, a'u ffordd o fywiolaeth, gan Cynoeddi allan Brophwydoliaethau am eu Teyrnas ar ddyfod; am eu diangf [...] allan o greu­londeb y Tyrciaid, Ac Arwain y Grand Sienion ei hunan i Gaethiwaid mewn Cadwynau; Y cyfryw bethau oedd en­bydus o Euogrwydd a'r Cyflwr yr oeddynt ynddo 'n byw fel y gallid eu hunion gosp [...] hwy am Fradwriaeth a gwrthry­felgarwch, a'u gadael hwy i Drugaredd a Barnedigaeth; yr hyn a'r y drwg dyb lleia 'nghylch matterion o'r Natur yma hwy 'fyddent arferedig o ddadwreiddio Teuluoedd, a Dym­chwelyd trigfae 'u Pobl eu hunain; chwaethach Cenedl yr Juddewon; Ar ba rai y byddai dda gan y Tyrciaid gael rhyw Achlyssur iw yspeilio o'i meddiannau a'i Golud ac euog far­nu eu holl Genedl i Gaethiwaid tragwyddol. Ac yn w [...]r Rhyfeddod mwy oedd na basent o achos ymddangosiad Saba­tai yn Annog y Tyrciaid i gymmeryd m [...]ntais oddiwrth yr holl Afradlondeb a wnaethant, ac wrth hynny eu dinystrio eu hunain, ac i gymmeryd nifer o Arian odd [...]arnynt, a rhoi eu holl Genedl dan Bridwerth i'r Tyrciaid, oni basai i'r peth­au hyn syrthio yn y ffordd, a throi pob peth yn wawd ac yn watwor gerdd ac na fae gwiw ganddynt ddal sulw ar bethau mor wael ac isel, y Chocham hwnnw wrth ystyriaid y peth­au hynny, ac i gael o hono ef ei lanhau 'u hunan oddiwrth euogrwydd Gwaed eu Gydwladwyr, ac na byddai iddo ef a wnelai na dim llaw yn eu Destrywiad, ef aeth o flaen y Cadi ac a Gyhoeddodd ei feddwl yn erbyn yr Athrawiaeth newydd gan ddatgan nad oedd ganddo ef Law yn y Bŷd yn gosod i fynnu y Sabatai hwnnw, ai fod o'n elyn a'i holl Ddilynwyr, [Page 140] y rhydd did hyn a gymmerodd y Chocham, a lidiodd yr Ju­ddewon yn greulon o herwydd y Sarhâd, ac ni thy bient Gos­pedigaeth yn y Bŷd yn ddigon iddo, yn rhy dost yn er­byn y [...]ath Droseddwr a Chablwr eu Cyfraith, a Sancteiddrw­ydd y Messiah, gan hynny trwy Arian a Rhoddion a roesant ir Cadi, gan achwyn ar y Chocham o herwydd eu Anufudd­dod o'r Natur ucha yn erbyn eu Llywodraeth, felly hwy gaw­sant Farnedigaeth yn ei erbyn gael Eillio ei Farf ef, a chael e farnu i'r Llongau, neu 'r Gallies. Erbyn hyn nid oedd o [...]m yn eisiau tuag at ymddangosiad y Messiah ai gyhoeddus ddyfodiad, ond eisiau Presennoldeb Elias, Dyfodiad pa un yr oedd yr Juddewon yn ei Ddisgwyl beunydd i. e. bob awr eu myfyrdodau au bwriadau gwresowglyd, a phôb Breuddwyd neu Goelcerdd, au Pennau yn meddwl fod Elias yn dyfod, yr oeddynt yn taeru ac yn rhoddi allan i weled ef mewn rhai mannau mewn amryw ddull a moddion nad ellid ei Adnabod yn hawdd, nes dyfod y Messiah, Canys y Goelgrefydd oedd wedi rhedeg cymmhelled au siccrhau'n eu mysg, eu bod hwy 'n eu Teuluoedd cyftredin yn gosod Bwrdd i Elias y Proph­wyd, hwy wahoddent hefyd Bobl dlodion iw gwlêdd gan ad­ael y penna 'i Elias yr hwn a feddylient hwy fod yn Anwel­edig ymysg y Gynnulleidfa, ai fod e'n Bwytta ac yn yfed yn ddidorr or Dysclau ar Cwppannau, Rhyw wr ymmysg yr Juddewon a orchymmynodd iw Wraig yn ol Swpper fel hyn, i adel Cwppanaid o win yn llawn, ar Bwyd i sefyll tros nos fel y cae Elias wlêdda, ac i lawenychu ei hunan; A chan godi yn forau dranoeth; efe a siccrhaodd i Elias ymborthi 'n ddanteithiol, ac er Arwyddoccâd oi Ddiolchgarwch Cym­meradwy ef am dano, efe a adawsai 'r Cwppan yn llawn o Olew yn lle 'r Gwîn. Y mae arfer Bennodol ym mhlith yr Juddewon brydnhawn ddydd Sabbath, i adrodd amryw foli­adau i Dduw, (a elwyd Havalia) yr hyn sy 'n Arwyddocc­au, Dosparth a Gwahaniaeth ar y Sabbath oddiwrth y Diwr­nodau llygredig (fel y galwant hwy) ar moliadau hynny a gyflawnant hwy yn y môdd hyn, un a gymmer Gwpan ac ai lleinw yn llawn o wîn ai dywallt hyd yr holl Dŷ. Gan ddy­wedyd, Elias y prophwyd, Elias y Prophwyd, Elias y Proph­wyd tyred ar frys attom ni ar Messiah, Mâb Duw, a Daf­ydd; [Page 141] gan haeru fod hynny 'n gymmeradwy gan Elias, Ac nad oes arno ef ffael un amser o Amddiffyn y Teulu hwnnw, y sawl sydd wedi 'u Haddunedu eu hunain felly, a'u bod hwy 'n cynnyddu mewn Bendithion rhagliaw. A llawer o bethau eraill y mae 'r Juddewon yn haeru yn wradwyddus ar Elias nad ym gymhessur i'w traethu allan, ym mhlith pa rai y mae un peth nad yw bell oddiwrth em pwrpas ni; Canys pan so'nt yn Enwaedu i'r ydys yn gosod Cadair mewn trefn i Elias, a Sebatai Sevi y wahaddasid unwaith i Smyrna i Enwaediad Mâb Cyntafa nedig un Abraham Culliere Câr i Sabatai Sevi a phob peth wedi 'u wneud yn barod i'r Enwaediad, Sabatai Sevi a gynghorodd Rieni 'r Plentyn î Attal ychydig hyd oni roddai ef iddynt Orchymmyn, ac ynghylch pen hanner awr, fe barodd iddynt fyned ym mlaen yn eu gorchwyl, a thorri blaen-groen y Plentyn, yr hyn a gyflawnwyd yn ddiattreg, er llawenydd a bodlondeb eu Rieni: Hwy a ofynnasant iddo we­di hynny beth oedd yr achos: wnaeth iddo ef beri attal y peth tros hynny ò amser? Ei Atteb oedd, na ddarfuasai i Elias hyd hynny gymmeryd ei Eisteddle, eithr cyn gynted ac i'r oedd ef wedi 'i sefydlu 'i hunan, fe a [...] roesai iddynt Orchym­myn i fynd rhag eu blaen, ac yr awrhon Elias a ymddangos­ai 'i hunan cyn pen hîr, gan gyhoeddi newydd o Jechydwr­iaeth Cyffredinol.

Hyn oedd y Dyb gyffredinol ym mhlith yr Juddewon, ac maî Sabatai Sevi oedd y Messiah, a chwedi dyfod yn un o Erthyglau 'u Crefydd, nid oedd anhawdd eu perswadio, fod Elias wedi dyfod yn barod, au bod hwy 'n ei Cyfarfod yn eu Dysclau, yn y tywyllwch, ac yn eu hystafellydd, neu ym mha le bynnag arall yn anweledig, yr un modd ac y mae 'n Pobl Gyffredin ninnau Ym Mrydain am wâg Ysprydion; Ellyllon neu 'r Tylwyth teg. Canys felly y digwyddodd pan wnaeth un Solomon Cremona Wledd fawr, efe oedd yn byw yn Smyrna. Ac a wahoddodd Benaethiaid Smyrna, ac yn ôl iddynt fwyta eu gwala, un a neidiodd i fynu, ac a haerodd iddo ef weled Elias ar y Fagwyr, ac ar hynny efe a ymostyngodd ac a ym­grymmodd iddo gyda 'r Costyngeiddrwydd ar Ufudd-dod mwya: Rhai eraill yr un ffunyd a daerasant iddynt weled rhyw beth, au pennau wedi Yscafnhau gan bwys gormodedd o [Page 142] Wîn, mewn moddion go salw i gydnabod gwahaniaeth rhwng trummedd Cysgodion a phethau o amgyffred; Hwy a gytt­unason yn ddiyngwrth ar y Gwrthrych, ac nid oedd un o'u Cymdeithas a wadai na welsent hwy ef, âc yr oedd pob un o honynt ar y drummedd ddisymmwth honno, au trawodd hwy yn y fath Om a dychryn arswydus; nes i'r rhai ffraetha 'n eu mysg ollwng eu Tafodau trwy Lawenydd a Gwi [...], gan lwy­breiddio eu Hareithiau au Cerddau moliant, au Gweithred­oedd o Ddiolchgarwch i Elias, Ymddwyn yn garedigol dan Ymgyfarch ac ef; fel y gwnae Gwyr Ifaingc mewn rhyw ath o Fyfyrdodau Haerllug tuag at eu Cariadon, Juddew arall Ynghonstantinopl, a roddodd allan iddo ef gyfarfod Elias yn yr Heol yno ryw Ddiwrnod, yr un wisgiad a Thwrc, ac iddynt gyd ymddiddan dros dro ynghyd, ac ynghwanegu eu Cyfarch­wyliad o [...]mryw Ceremoniau oedd wedi 'u hesgeuluso ac yn enwedig y Zezit. Num. 15, Adnod 38. Llefara wrth Feibion Israel, a dywed wrthynt am wneuthur iddynt Eddi ar Odre eu dillad, trwy eu Cenedlaethau; a rhoddant bleth o sidan glâs ar Eddi y godre. Hefyd yn Lefiticus 19.27, Na thalgrynwch odre ei [...]h pen, ac na thorr gyrrau dy Farf. Yr ymddangosiad hwn o'r Elias, a gredwyd gynta ac y Cyhoeddwyd a phob un yn ufuddhau i'r Weledigaeth, gan roddi Eddi ar odre eu dill­ad; ac am eu pennau er eu bod hwy 'n arferedig bob amser o'i Heillio, yn ôl Arfer y Tyrciaid a Phobl y Dwyrain, a hwy a adawsant [...]w gwallt dyfu, y peth oedd drwm ac Anhawdd eu ddiod lef i rai oedd anferedig ou wisgo felly, etto hwy a ddechreusant adnewyddu 'u hen Ceremoniau cym mhelled ac y bae bossibl iddynt, a phawb yn gadael Cidyn o bob tu iw ben megis harddwch iw weled, îs law eu Capiau, Yr hyn y fu yn fuan ar ôl hynny yn Arwydd o neillduaeth rhwng y Credadwy ar Rophim, Enw gwael yn Arwyddoceau 'n gym­maint Anghredadwy ar digrêd, yr hwn a roddwyd i'r rhai nad oeddynt yn Cyffesu Sabatai i fod yn Fessiah; Ar sawl ni ddi­lynai 'r Arfer honno a gyhoeddyd a bygythion Elias, Plant yr Juddewon y rhai oedd i ddyfod oddiwrth yr A fon Saboth­aidd, fel y crybwyllir yn yr Ail o Esdras. Pen 13. Y bydd llid­iawgrwydd yn erbyn y rhai a fyddo Euog o Esceulustra.

Eithr i Ddychwelyd trachefn at Sabatai Sevi ei hunan yr [Page 143] hwn oedd trwy 'r holl amser yn Garcharor Ynghastell Aby­dos, ar yr Hellespont gan ei Ryfeddu a'i [...]awrygu gan ei Pro­yr, a mwy o Anrhydedd nac or blaen, a Phererinion o bob parth yn ymweled ag Ef, cymmhel [...]ed ag yr Aethae Sôn am y Messiah, ymysg eraill un Nehemiah Cohen o Poland, yr hwn oedd o Enw anrhydeddus, am ei ysgolheictod mawr yn yr Hebreag, Syriaeg ac Jaith y Caldeaid, a chwedi ei athraw­iaethu ei hunan yn hylithr ynghabaliau'r Rabbiaid, ac om ba­saî i Sabatai ei Ragflaenu yn ei fwriadau, ei fod e'n ei dybiaid ei hunan mor addas i chwareu rhai y Messiah ar llall. Pa fodd bynnag hi aethai 'n rhy ddiwedda [...] [...] ymmhel ar peth, Sabatai oedd yn barod yn berchennog o un rhan ai ddeg o'r gyfraith, trwy fod yn Feddiannol o'r swydd, a chyda hynny galonnau a Chrêd yr Juddewon, Nehemiah a Ymfodlo [...]a [...] ac ychydig Ymddibyniad a Charennydd ar Messiah, gan hynny i ddangos ei fwriadau 'n well gael o hono Ymddidda ag ef yn ddirgel, ar ddau Athraw, neu Rabbiaid mawr ynghyd, hi a dyfodd yn Ddadl wresog cyd rhyngddynt. Canys Cohen a haerodd mai 'n ôl yr Ysgrythr, ag Flponiad y Dysgedigion ar­nynt, yr oedd dau Fessiah i fod, sef un ai Enw Ephraim a'r llall Ben Dafydd. Y cynta' a ddylasai fod yn Bregechwr y Gyfraith, yn dlawd ac y ddiystyr, ac yn Wasanaethwr i'r Ail, a'i Ragflaenw [...]; A'r llall oedd i fod yn fawr ac yn gyfoe­thog, ac i Ddychwelyd yr Juddewon i Gaersalem, ar Orsedd­faingc Dafydd, ac i weithredu a Chyflawni pob gorfoledd a Buddugoliaeth, yr hwn a ddisgwylir oddiwrth Sabatai. Ne­hemiah oedd fodlon i fod yn Ben Ephraim, y Messiah tlodaidd a thrallodus, a Sabatai [am ddim ar a glywai [...] i,] oedd yn ddi­gon bodlongar i'r peth fod felfy; Eithr Nehemiah a achwyn­odd arno am fod yn rhy flaenllaw iw gyho [...]ddi y Messiah blae­na' cyn bod gwybodaeth i'r Bŷd y [...] gynta' am Ben Ephraim; Sabatai a gymmerodd y sarhâd hwnnw cynddrwg, naill a'i o Falchder, neu feddwl am ei Anallu ei hunan, neu dybio am Nehemiah, os cennadid ef unwaith am Ben Ephraim y bydd­ai iddo ef yn sydyn gan ei fod ef yn un Môr Ddysgedig, y perswadiau e 'r Bŷd mai efe oedd Ben Dafydd, ni fynnai ef mewn modd yn y Bŷd, gydnabod na derbyn yr Athrawiaeth; Ben Ephraim am swyddwr Angenrheidiol: Ac ar hynny 'r [Page 144] Ddadl aeth cyn boethed, ar ymryson môr Anghymmodlon nes ir Juddewon ddal sulw o'r peth. Y rhai a ddechreuodd ymbleidio ynghylch hynny yn eu mysg eu hunain, eithr Sa­batai oedd ar Awdurdod mwys iddo, ai Farnedigaeth ef a Orchfygodd, a Nehemiah a lyswyd megy; rhwygwr, a Gel­yn i'r Messiah, yr hyn yn ôl hynny a brifiodd yn ddihenydd a Chwymp y Twyllwr hwnnw.

Nehemiah wedi ei siomi felly, ac yn Wr mewn Awdur­dod, ac o Yspryd styfnig, ni ymroddodd ei hunan ddim ond ymddial, ac i gyflawni 'r peth yn llawn efe a gymmerodd Daith i Adrianopl, gan wneud y Penaethiaid mewn Aw­durdod yno yn gydnabyddus o'r peth a Swyddogion y Llŷs; Y rhai (o herwydd y Budd yr oedd y Tyrciaid yn ei wneud oddiwrth y Carcharor yn y Castell ar Hellespont na chlywsai ddim ynghylch yr holl Luoedd o Bob, ar Prophwydoliaeth ynghylch gwrthgiliad yr Judddwon oddiwrth eu hufudd­dod ir Grand Signior, a chaen gymmeryd iw Gyngor am­ryw or Chochams y sawl oedd anfodlongar ac anghredadwy yn hynny o beth, ac oeddynt hefyd bur wresog tros eu Cenedl, ac yn ofni drwg ddibennion yr hir gynnyddiad gwallgofus oedd wedi Cynhyrfu yn eu mysg. Hwy a fuont cyn hyfed a dwyn ar ddeall ir Chocham, (yr hwn oedd yr amser hwnnw yn Rhaglaw ran y Vizier neu Benswyddog y Twrc yn Candia,) fod yr Juddew yr hwn oedd garcharor yn y Castell, a elwyd Sabatai Sevi, yn Ddŷn drygionus, ac a fwriadodd hyd eitha' allu i lygru meddyliau 'r Juddewon, au troi oddiwrth ffordd eu Cyffredin fywiolaeth, au Hufudd-dod i'r Senior mawr; A chan hynny fod yn Angenrheidiol eglur­hau i'r Bŷd y fath ddyn o Yspryd Cynnenus a Therfysglyd: Pan glybu 'r Chocham hynny, nid allai ef lai nag yspysu 'r peth i'r Senior mawr, aî holl gyflwr, Ymarweddiad Buchedd ac Athrawiaeth y gwr hwnnw yn gwbl. A chyn gynted ac y Deallwyd hyn, fe a ddanfonw yd Connad yn ddiatreg i gyr­chu Sabatai Sevi i Adrianapol. Y Cennadwr y wnaeth i ne­ges ar frys yn ôl arfer y Tyrciaid ac a ddygodd Sabati mewn ychydig Ddyddiau i Adrianopl, heb ddim esgusodion ym­mhellach na chaniattai iddo Awr o amser i gymmeryd ei Gen­nad a'i ffarwell ai Gyfeillion, ai Ddilynwyr, ai Addolwyr, [Page 145] y rhai erbyn hyn oedd wedi dyfod i eitha Anwadalwch eu Go­baith au Disgwyliad.

Y Senior mawr yn y Cyfamser wedi derbyn ychwaneg o Hanesion ynghylch gwallgof yr Juddewon, ac ymgymmyr­aeth Sabatai oedd yn hir ganddo am gael ei weled: a chyn gynted ac y daeth ef i Adrianopl, fe ai dygwyd ef yr awr hon­no ger bron y Senior Mawr, Sabatai a ac ymddangosodd yn drist jawn, ar Gwroldeb a ddangosasai yn y Synagôg oedd wedi cilio oddiwrtho, a chwedi gofyn iddo ef amryw ymholiadau 'n Jaith y Twrc gan y Senior mawr; Ni ymddiriedai ef ddim cymmhelled ei Rinwedd ei Fessiah, i ddatcan ei hunan yn Jaith y Tyrciaid, eithr efe a ddymmunodd gael Athraw Phy­sygwriaeth i fod yn Ddeonglwr (yr hwn a droesai o fod yn Juddew yn Dwrc,) yr hyn a gynhwyswyd iddo, eithr nid heb watwargerdd rhai oedd yn sefyll yn ymyl, o aehos iddo ef gymmeryd arno i fod yn Fessiah ac yn Fâb Duw, fel y gw­naethai e or blaen, hwy dybient y dylasai ei Dafod ef fod yn llithrig mewn amryw yn gystal a pherffeithrwydd mewn Jei­thoedd, Eithr y Seinior mawr ni fynai roi heibio nes dangos rhyw Wrthiau ger ei fronn, ac un o'i ddewisiad eu hunan; yr hyn oedd ar iddo ef sefyll yn noethlymyn, ai osod yn nodyn neu Farcro flaen ei saethyddion hylaw, ac oni fennai 'r saethau ar ei Gorph, Eithr y byddai iw Gnawd ai Groen dderbyn y saethau megys Llurug heb wneud niwaid yn y Byd iddo, y Senior a gredai mae 'r Messiah oedd ef, ac mai ef oedd yr y yr oedd Duw yn ei fwriadau i'r Arglwyddiaethau a'r mawr­edigrwydd yr oedd ef yn i gymmerydd arno. Eithr nid oedd gan Sabatai Ffydd hanner digon eref; sefyll y Praw llymd dost hwnnw, Gan hynny efe a wadodd ac a ymwrthododd Hawl i'r Teyrnasoedd a Llywodraethau, gan addef nad oeddi ef ond Chocham cyffredinol, ac Juddew Tlawd, fel eraill, ac nad oedd dim Rhagofaint na Rhinwedd yn perthyn iddo mwy nag i eraill. Y Senior mawr er hynny i gyd ni fodlonodd y Gyffes wael honno monno ef; Gan Ddatgan, o herwydd iddo ef roddi Cyhoedd farhâd i Grefydd a Phroffeswyr Mahomet, a dianrhydeddu Awdurdod ei Fawrhydi gan gymmeryd ar­no dynu oddiwrtho ef Randir fawr megis Gwlad Palestine; Nis dihuddid y Senior mawr felly am y cyfryw feiau Brad­wrus [Page 146] mewn ffordd yn y Bŷd oddîgerth iddo ef wadu ei Gre­fydd Juddewaidd a throi 'n Fahometan, ac os gommeddai ef wneud hynny yr oedd Pawl yn sefyll yn barod wrth Ddrws y Seraglio (neu lle cadwo 'r Senior mawr eu Ordderchwrag­edd) iw Ddihenyddio ef, Sabatai erbyn hyn oedd wedi 'm­ddarostwng hyd yr eitha, a chwedi ei yru at y Ddichell ddi­waetha, heb amau or lleia pa beth y wnae, ei gymmeryd ei Farwolaeth am y peth a wyddai fe fod ar gam, oedd yn erbyn natur, a Marwolaeth Dyn Gwallgofus, Efe a atteb­odd yn dra [...]iriol, ei fod e'n fodlon i droi i Grefydd y Tyrci­aid, ac nid heb yn waetha, Eithr oi fodd ei hunan; gan ddwe­dyd fod ei Ddymuniad i gofleidio Proffes mo'r Ogoneddus; gan gydnabod i bod yn barch mawr iddo, gael y cyfryw od­fa iw Addef ei hunan gynta 'n y Grefydd honno gerbron y Senior mawr. A dyma eitha ergyd yr holl Drwst ar terfysg oedd y wnaeth y siomwr gwael hwnnw a'i ganlynwr. Bellach Ddarllennydd, bydded wiw genit ymattal ychydig, a dyfal ysryriaid y fath ddychryn Ofnadwy, cywilydd a distawrwydd oedd tynghdefen yr Juddewon wedi 'u dwyn eu hunain iddo; a phan ddeallasant yn ddisymwth fod eu Gobaith gwedi myned heibio, ac mo'r Dlodaidd, â salw oedd eu Tebygoli­aethau au Haddewydion am Deyrnasoedd newyddion, eu Gw­leddoedd, eu swyddau Defosiwnol, aeth heibio megys Hen Chwedl, neu Freuddwyd ynghanol y Nôs, ar cwbl wedi dar­fod, yr Juddewon a syrthiodd ar frŷs, au Gobaith a ddiflan­nodd ymaith, heb gymmaint ag un Gair er eu Cyssur, nag Esgus oddiwrth Sabatai, Eithr yn Gyffredinol at ei holl Fro­dyr: Mai gorau oedd i bawb o honynt ymroi at eu Gorch­wylion ai Marchnadoedd, ac eu wasanaethu eu Duw fel cynt, fod pob peth wedi i orphen ac oedd yn perthyn iddo ef, a bod Barn wedi i phasio arno. Newyddion ei fod ef yn Dwrc, ar Messiah yn Fahometan, yn sydyn aeth trwy holl Wlâd y Twrc, yr Juddewon a fu ryfedd aruthrol ganddynt or peth, ac yn gyw [...]lydd arnynt iddynt goello 'r fath resymmau a pha rai y darfu iddynt en perswadio eun hunain ac eraill, ae am y Discyblion a droesant yn eu Teuluodd eu hunain. Hwy aeth­ant yn warth ac yn Wradwydd yn yr Holl Drefydd oddiam­gylch lle i'r oeddynt yn Preswylio; I Plant oedd yn gwawdio [Page 147] ac yn chwerthin am eu pennau, Gan fathu gair newydd yn Smyrna yn eu herbyn, Postai, a phawb a ddangosai Juddew ai fŷs draw gyferbyn Pan ddae 'n ei olwg, gan eu dirmygu au diystyru. Felly rhei'ny a hydwyd a thros hir amser wedi hyn­ny a fuant mewn anrhefn, yn ddistaw, ac yn ala [...]us yn eu hys­prydoedd; ac etto llaweroedd o honynt a siccraent na throdd Sabatai yn Dwrc, ac nad oedd ond eu Gysgod yn unig ar y Ddaiar, ac yn rhodio a phen Gwynn, ac mewn Gwisg Ma­hometan Eithr bod ei Gorph a'i Enaid naturiol wedi gym­meryd i'r Nefoedd, yno i breswylio hyd amser Appwyntied­ig cyflawniad y Rhyfeddodau hynny; ar dyb honno a ddech­reuodd yn Cyffredin gymmeryd gwraidd, ar Bobl hynny gwe­di ymroi na byddai i neb byth eu dwyn i jawn wybodaeth, gan arfer yr ffurfiau ar Rheolau Defosionawl a adawsai eu Messiah Mahomedaidd yn eu mysg: yn gymmaint oni orfu ar y Chochams o Gonstantinopl rhag ofn i enbydrwydd y bai hwnnw, ymluscu ar i fynu, a bod cynddrwg ar cynta', Hwy Euog farnasant greduniaeth o Sabatai fod yn Fessiah, yn goll­edig, gan eu Gorchymmyn hwy i Ddychwelyd iw hên ffordd o wasanaethu Duw tan boen Escymundod, Cynnwysiad yr 'scrifen awdurdodawl sy fel y Canlyn.

Tra y parhaodd yr holl Ddamweiniau ar Tramgwyddi­adau hynny Yng Honstantinopl, Smyrna, Abydos ar yr Helles­pont, ac Adrianopl, ar Juddewon wedi rhoi heibio eu Mar­siandiaeth, ac ymofyn pa bris yr oedd Mainach yn ei ddw­yn, a Marchnadoedd bethau eraill, eithr llenwi eu Llyth­yrau i Itali, a mannau eraill, heb ddim ynddynt onid Rhyfedd­odau, a Gwrthiau a wnaethau r Gau Fessiah, megis pen ddar­fu ir Seignior mawr ddanfon iw gymmeryd ef, efe a wnaeth i'r holl Gennadon farw yn ddisymwyth, ar hynny fe ddanfon­wyd Cennadon eraill, hwythau hefyd a syrthiasont yn feirwon wrth un gair o'i Enau, ac ar ddifyfiad eraill, efe au hadfywi­odd hwynt, drachefn, eithr yn unig y rhai oedd wir Dyrci­aid, ac nid yr rhe'iny a wadent y ffydd ymmha un y gan­nesid hwynt, ac oeddynt feddiannol o honi. Wedi hyn hwy ddywedent ymmhellach iddo ef fyned ei hunan o'i wir fôdd i'r Carchar, ac er bod y pyrth wedi a Cau a Chloiau cryfion o Heyrn arnynt, etto Sabatai a welsai rai (meddent) yn rhodio ar hyd yr Heolydd a Lliaws yn ei ddilyn. A phan ro­esant, Hualau ar ei wddf ai Draed, hwy syrthiasant oddi­wrtho, a droent hefyd yn Aur, Ar Cymmwynasau hynny efe 'dalodd y pwyth iw ddiscyblion Ffyddlon ai wir Greaduriaid. Yr oedd rhai Gwrthiau a sonid am danynt o eiddo Nathan hefyd, a hynny 'n unig pan Enwid Gwr neu Wraig efe a ddy­wedai 'n ddiatteg Haneseu holl Fuchedd ai Hymarweddiad, eu Pechodau au Camweddau, ac a roddai unio [...] Benyd yn ôl eu Haeddedigaeth arnynt. Pan ddaeth yr Hanesion hyn i'r Idal a lleoedd eraill. Yr Juddewon o Casel yn Mor [...]serato a ym­rodd i ddanfon tri o wyr Ymmherthynas eu Cymdeithas mewn natur Negesseuwyr Rhagorol i Smyrna i ymofyn allan y Gwi­rionedd amyr holl bethau a glywsent, y rhai 'n ôl hynny a dda­ethant i Smyrna yn llawn o ddisgwyliad a Gobaith ar fedr eu cyflwyno 'u hunain trwy ufudd dod a Gostyryeddrwydd mawr ger bron eu Messiah a Nathan ei Brophwyd, Hwy [Page 150] gawsant y newyddion o fôd Sabatai y Messiah wedi troi 'n Dwrc, ac or achos eu Negesseu [...]n oedd ar ben, a phob un a rodd heibio ddull ei swydd, ac a geisiasant lyttyfon cyfaddas a mwya cymmhesur iddynt eu hunain. Fel y gallent hwy pan Ddychwelent yn ôl at eu Brodyr roddi cyflawn Hanes o Lwyddiant eu Taith; Hwy aethant i ymweled a Brawd Sa­batai, yr hwn a rynnai 'u perswadio hwy o hyd, mai Sabatai er hynny i gyd oedd y gwir Fessiah ac mai nid efe oedd hwn­nw a gymmerasai ddull a Gwêdd Twrc arno 'i hunan, Eithr ei Angel a y [...]pryd, a bod ei Gorph ef wedi ei dderchafu ir Nefoedd, hyd oni welai Duw 'n dda drachefn ei ediryd yn ôl mewn amser cyfaddas, gan ddywedyd ymmhellach y ca­ent hwy weled mwy siccrhad or peth gan y Prophwyd Nath­an, yr hwn a ddisgwylient hwy bôb Dydd, yr hwn a wnaeth­ai wrthiau mewn amryw Leoedd, y wnai (meddent) hefyd er eu Cyssur hwythau Ddatcuddio pethau di [...]gel iddynt, bodlondeb yn y cyfryw bethau a fyddai chwith ei weled, Fe arhosodd y negesseuwyr au h [...]ll obaith y byddai i Nathan eu cyssuro hwy ychydig hwy ymroesant i aros ei Ddyfodi [...]d, gan fod ganddynt Lythyr iw gydwyno iw Ddwylo, yn ôl yr Hyfforddiad a gawsent, ir oeddynt i [...]y Hol [...] ef am wy­bodaeth o'r sylfaen oedd ganddo ef am ei Prophwydo [...]iaeth, a pha siccrha [...] oedd ganddo ef ei fod ef gwedi 'i ysprydolia­ethu yn Ddiff [...]yddiol, a pha fodd yr oedd y cyfryw bethau wedi 'n D [...]tcuddio iddo yr hyn a roddasai ef âllan mewn yscri­fen, ardant ar led y Bŷd ôll Or diwedd Nathan a ddaeth yn agos i Sm [...]rna [...] ar Ddydd Gwener y trydydd o Fawrth, tua 'r hwy [...]; A thranoeth Ddydd Sul, y negeseuwyr aeth i ymwe [...]e [...] ag ef Nathan p [...]n glybu 'r newydd o aflwydd­iant ei [...] Fessia [...], fe a ddechreuodd fyned yn dywed­wst ac yn afrywiog, ac yn ddi [...]aw braidd y cynnwysai ef i'r negess [...]yr gennad i ddyfod ger ei f [...]on cymmaint ag [...]edd genddynt iw dd [...]wn ar ddeall iddo, oedd fod gandd­ynt hwy Byrhyrdd [...] oddiwrth y Brodyr o'r Eidal ag Aw­ [...]u [...]ion i ymddiddan ag ef y [...]hylch sylf [...]en Awdurdod ei Brophwy [...]iaeth; [...] Nathan a ommeddodd dderbyn y [...] Chocham o'r Ddinas ei Dderbyn ef, [...] a Ddychwels'ant yn [Page 151] Anfodlongar, etto gan obeithio pan ddae Nathan i Smyrna y caent hwy well bodlonrwydd.

Ond tra fu Nathan yn bwriadu myned i mewn i Smyrna, y Chochamiaid o Constantinopl, a glybu ei fod ef wedi ymroi i gymmeryd ei Daith i'r [...]arthoedd hynny, heb wybod pa ffordd a gymmerai ef i fyned yno, hwy a ddanfonasant eu Llythyrau ac eraill i Smyrna; A phob ffordd oddiamgylch i rwystro ei fynediad trwodd, ac i attal ei Daith; gan ofni, a phethau erbyn hyn yn dechreu llaryeiddio, ar Tyrciaid, heb anghofio 'r Anrhefn o'r blaen, a meddyliau 'r Juddewon wedi gwastadtau mewn peth Mesur, rhag o'r siomwr hwn eu hail gynnhyrfu, ac i'r hen Archollion dorri allan o newydd; Gan hynny hwy a ddanfonasant y Llythyr canlynol.

Trwy 'r moddion hyn Nathan a fwriwyd heibio iw Daith wibiog, gan frith gywilyddio o herwydd y pethau oedd yn [Page 153] digwydd yn wrthwynebol iw Ewyllys ai Brophwyd [...]liaethau, a ymrodd i dro [...] 'n ôl drachefn cyn myned i Smyrna: [...]a fodd bynnag fe gafodd Gennad i 'mweled Bêdd ei Fam, ac yno i dderbyn maddeuant am ei bechodau (yn ôl trefniad y rhag­ddywededig Sabatai) Eithr yn gynta' efe a ymolchodd ei hunan yn y môr, yn ol dull Puredigaeth, ac y ddwedodd ei Tephilla. neu ei weddiau wrth y Ffynnon, a elwyd gennym ni Ffynnon Sancta Veranda, yr hon iy 'n agos i fonwent yr Juddewon, ac a ymadawodd i Scio, ynghyd a dau Gyfaill, a Gwas, a thri or Tyrciaid iw Lwybreiddio, heb ganiadhau i'r negesswyr gael Gwrandawiad nag atteb o'r Llythyr a ddanfo­nasid iddo oddiwrth y Gymdeithas Iddewaidd yn yr Eidal, Ac felly dibennwyd Cennadwri y Negesswyr hynny, a hwy a ddychwelasant i'r lle y Daethent o hono, Ar Juddewon iw Gof a'i synwyr drachefn; i ddilyn eu Marchnadyddiaeth me­gis cynt, âmwy o lonyddwch a Mantais, ar moddion o ail ynnill eu meddiannu 'n Nhir yr Addewid. Ac fel hyn y diweddodd y Cynddeiriogrwydd ym mysg yr Juddewon, yr hyn a allasai fod yn ddrud iddynt, oni basai i Sabatai, wadu swydd Messiah wrth Draed Mahomet.

Y pethau aeth ymlaen fel hyn yn y Flwyddyn 1665. er y Flwyddyn 1666. yn y Cyfamser Sabatai a fwriodd ei amser yn Crefyddol yn Llys y Twrc, gan gymeryd ei Addysgeidiaeth wrth Draed Gamaliel yng-Hyfraith y Tyrciaid, hwnnw oedd Vanni Effendi, Pregrethwr i'r Seraglio neu Siaplan i'r Sultan, un mo'r Ddyscedig mewn cymmeriad megys yn Oracl mawr o'i Crefydd ac yn ei dyb yn gywraint ac yn Gyfrodo o'i Sanct­eiddrwydd ei hunan megys Pharisead mor Ofergoel, nad oedd dim awnai fwy llygredigaeth yn ei Addoliant, na chyflwrdd neu ddyfod o Gristion yn agos atto. Ir perwyl hwnnw Sa­batai oedd bur Addfed Ysgolhaig, ac a ddaeth ym mlaen, fel y gallwn ni feddwl tu hwnt i fesur yn yr Athrawiaeth [...]wrci­aidd; Felly yn ffair newid i'r cyfryw Argraph, ni thybiodd Vanni yn ogan yn y Byd iddo oddiwrth y cyfryw Athraw mawr i Ddiscybl newydd, i ddysgu rhyw faint o Ddefodau 'r Juddewon, ac i wellhau peth o'r wybodaeth lymrig a dder­byniasai ef oddiwrth Gyfraith Moesen; Fel hyn y bwriodd Sebatai heibio ei amser yn Llys y Twrc, fel ac y bu Moses [Page 154] gynt yn Llys yr Aipht, ac nid hwyrach iw ddynwaredd ef yn hynny o beth; [...]e fwriodd olwg yn ami ar Drallod ei Fro­dyr, i ba rai efe a gymmerodd arno ei fod yn waredwr hyd ei Ddydd Marwolaeth, eithr trwy 'r fath ofal gochelgar, rhag rhoddi dim anair i'r Tyrciaid, ac a Gyhoeddodd oni ddae eu Meddyliau 'n debyg iddo ef hynny ydyw ymwrthod ar Cys­godion, ac ammherffe [...]thrwydd Elfennau Cyfraith Moesen, yr hon y wnaed yn berffaith drwy ymgyssylltu ar Grefydd Ma­hometaidd, a chynnulliadau eraill a debygai ei ysprydol Ddo­ethineb yn gymmhessur. Ond nid oedd ef a allu i foddhau Duw, trostynt hwy, neu eu Llwybreiddio i Dir Sanctaidd eu hên Deidiau: Ar hynny llawer o'r Juddewon a ddaeth yn finteioedd atto, rhai cymmhelled a Babylon, Caersalem a lleoedd Anghysbell eraill; a Gwersyllu ar hyd y Ddaiar ger­bron y Senior mawr. y rhai ou griw fodd a Addefent eu hu­nain yn Fahometanaid: Sabatai 'i hunan a ynniliodd Dir yngolwg y Tyrciaid o herwydd eu Ddiscyblion newyddion, Efe a gafodd y Rhagorfraint a chaniattad i ymweled yn gar­edig ai Frodyr, ac efe a ymroddodd ei hunain enwaedu eu Plant yn wyth Ddiwrnod oed, yn ol Defod Moesen, gan Bregethu ei Hathrawiaeth newydd, trwy ba un efe a siccra­haodd amryw yn y Ffydd mai ef oedd y Messiah, a rhyfedd­u y wnaethant gan ddisgwiliaid y pethau Dieithr hynny a p [...]eth y ddae o honynt, Eithr ni feiddiai neb yn gyhoeddus i Addef, rhag iddynt anfodloni y Tyrciaid ar Juddewon, rhag tynnu am y pennau Escymmundod oddiwrth un, a Chrogpren gan y llall.

Pa fodd bynnag yn Jonawr 1671. Fe 'mddangosodd siom­mwr hyf arall ymmhlith yr Juddewon yn Smyrna, o Morea meddent hwy, neu ni wyddid yn dda o bale, yr hwn heb yn waetha i Sabatai ai Lywodraethwyr, efe a gymmerodd arno mai ef oedd y Messiah, Eithr am y cyfryw siomwr gwael a Thylodaidd [...] hwnnw yr Juddewon a fwriadodd wneud ei waith e'n sydyn; Gan fod arnynt gywilydd ar y Cynta o ddyfod Messiah i siomi Pobl, [...]thr trwy Arian hwy ai cy­huddasant e [...] am Odineb; Ac a fynnasant Farnedigaeth yn ei erbyn oddiwrth y Cadi, Fe ai Barnwyd i Carchar Llongau, a thra y bu ef yn aros myned yno, ac am ei ymarweddiad da [Page 155] yno, ac a fu dro yn y Carchar; Yn y cyfamser fe gadd odfa iw glirio ei hunan, or bai hwnnw trwy Dystion i'r gwrth­wyneb, ac a fasai 'n diaingc allan o allu 'r Synagôg, oni basai fod eu Hawdurdodau au Harian yn tyccio 'n fwy 'n ei erbyn, nal chyfeillion a Disgyb [...]n y siommwr hwnnw; Er hynny fe ai Cadwyd ef yn Gyfannedd yn Garcharor. A Sabatai Sevi, a arhosodd yn Nhŷ Pharoah, neu 'r Semor Mawr, ac yno ei canlynodd hyd y Flwyddyn 1676. Ac a fu farw.