PROPHETICA, SIVE DE SACRA ET vnica ratione Concionandì TRACTATVS.

Nehem. 8. v. 5.
Stabat autem Hezrale­gis
I
peritus in suggestu ligneo, quem fecerat ad hanc rem, &c. v. 6. Quum aperuit Hezralibrum ante oculos to­tius populi (nam superior toto populo erat) & dum apertum habuit eum, consistebant totus populus. v. 7. Dein­de benedixit Hezra Iehouae Deo
II
maximo, cui respondens totus populus, Amen, &c. v. 8. Similiter (que) Iesua & Bani, &c. v. 9. Legebant enim li­brum
III
illum legem dei explanatè: & exponendo sensum dabat intelligen­tiam
IV
per scripturam ipsam.

Ex officina Johannis Le­gatt, celeberrimae Academiae Canta­brigiensis Typographi. 1592.

DE PROPHE­TJCA.

CAP. I.

PROPHETICA est doctrina sacra rectè Prophetiam exercendi.

Prophetia est pub­licus, & solennis Prophetae sermo, ad cultum Dei & proxi­mi salutem perti­nens. 1. Cor. 14. 3. Qui autem prophetat, ho­minibus loquitur aedificationem & exhortatio­nem & consolationem. Vers. 23. Si omnes pro­phetent, ingrediatur autem infidelis quispiam aut idiota, arguitur ab omnibus dijudicatur [ [...]] ab omnibus. Rom. 1. 9. Testis mihi Deus, cui servio [ [...]] spiritu meo in Evan­gelio filij ipsius.

CAP. II. DE PRADICATI­one verbi.

PRophetiae duae sunt par­tes; Praedicatio verbi, & Conceptio precum.

Nam Prophetae, id est, Ministri verbi, duo tan­tùm in dicendo sunt munera, praedicare ver­bum, & Deum populi nomine orare. Rom. 12. 6. Habentes pro­phetiam prophetemus pro proportione fidei. Gen. 20. 7. Restitue vxorem illius viri: Propheta enim est, quum (que) craverit pro te, vives. Hac de causa Prophetiae nomen etiam precibus tribuitur. 1. Chron. cap. 25. vers. 1. Filij A­saphi, & Hemanis, & Ieduthunis, qui erant cantores, prophetabant citharis, & nablijs, & Cymbalis. 1. Regum. cap. 18. vers. 26. Pro­phetae Baalis invocabant eum à mane vs (que) ad meridiem. Vers. 29. Fuit, quum praeterijsset meridies, ut prophetarent usque dum offertur munus. Et Propheta omnis partim vox Dei est, nimirum praedicando; partim vox popu­li, [Page] praedicando. Ierem. cap. 15. vers. 19. Et si eduxeris pretiosum à vili, tanquam os meum eris. Nehem. cap. 8. vers. 7. Et benedixit Hezra Domino Deo magno, & responderunt omnis populus, Amen.

Praedicatio verbi, est Prophetia Christi nomine, & vice habita, qua vocantur homi­nes ad statum gratiae, & in eodem conser­vantur. 2. Corinth. cap. 5. vers. 19. Posui (que) in vobis sermonem reconciliationis. Vers. 20. Itaque nomine Christi legatione fungimur, & velut Deo vos precante per nos, oramus Christi nomine reconciliemini Deo. 2. Thessal. 2. 14. Elegit vos ab initio ad salutem per sanctificatio­nem Spiritus, & fidem habitam veritati: quò vocavit nos per Evangelium nostrum. Rom. cap. 1. vers. 16. Evangelium est potentia Dei ad salutem cuivis credenti. Proverb. 29. 18. Quùm non est visi [...] nudatur populus. Rom. 10. 14.

CAP. III. De verbo Dei.

PRaedicationis objectum adaequatum est verbum Dei. Luc. 16. 29. Habent Mosem & Prophet as: audiant eos. Matth. 23. 2. In Cathedra Mosis sedent Scribae & Pharisaei, id est, Mosis doctrinam quam profitentur, docent. Omnia ergò quae di­xerint vobis ut servetis, servate & facite.

Verbum Dei est sapientia Dei de veritate, quae est secundum pietatem descendens su­pernè. Iam. 3. 17. Quae autem [...]upernè est sa­pientia primùm quidem pura est, &c. Titus 1. 1. Paulus servus Dei &c. Secundum agnitionem veritatis, quae est secundum pietatem.

Verbi miranda est excellentia, quae par­tim ejus natura, partim operatione cernitur.

Excellentia naturae, est vel Perfectio vel Aeternitas.

Perfectio est vel Sufficientia vel Puritas. Sufficientia est, qua verbum Dei ita comple­tum est, ut nihil vel addi vel demi possit, quod [Page] ad finem ejus proprium pertineat. Psal. 19. 7. Lex Domini perfecta convertens animam. Re­vel. 22. 18, 19. Puritas est, quo integrum in se, fraudis & erroris expers manet. Psal. 12. 6. Eloquia Iehovae eloquia pura sunt; argen­tum purgatum in catino lectissimo terrae, defaeca­tum septies.

Excellentia operationis, qua vim habet discernendi spiritum hominis, & astringendi conscientiam. Hebr. 4. 12. Vivus sermo Dei & efficax, & penetrancior quovis gladio anci­piti: ac pertingit vsque ad divisionem animae si­mul ac spiritus compagum (que) & medullarum: & dijudicat cogitationes & conceptiones cor­dis.

Verbum est in sacra Scriptura.

Scriptura est verbum Dei scriptum lingua Ecclesiae conveniente, per homines immedia­tè vocatos, ut essent Amanuenses Spiritus san­cti. 2. Pet. 1. 21. Non enim libidine hominis al­lata est olim Prophetia, sed [ [...]] acti à Spi­ritu sancto loquuti sunt, sancti Dei homines.

Canonica dicitur, quia est tanquam Ca­non, id est, amussis vel perpendiculum ar­chitecti, cujus ope & invenienda primùm, tum deinde exploranda veritas. Gal. 6. 16. Et qui­cun (que) [ [...]] secundum hanc regulam in­cedent. Ita (que) supremum & absolutum de ec­clesiae [Page] controversiis judicium huic deferen­dum est.

Scriptura est, aut Novum testamentum aut Vetus.

Vetus Testamentum, est prima pars Scrip­turae, per Prophetas exaratum sermone He­braeo vel saltem Chaldaeo, vetus illud ope­rum faedus in primis explicans. Luc. 16. 29. & 24. 27. Et exorsus à Mose & omnibus Prophetis, interpretabatur illis in omnibus Scripturis quae de ipso scripta erant.

Distinguitur libris, qui sunt vel historici, vel Dogmatici, vel Prophetici.

Historici sunt narrationes de rebus ge­stis ad doctrinam in libris aliis positam & il­lustrandam & confirmandam. 1. Corinth. cap. 10. vers. 10. Haec autem omnia [ [...]] ty­picè eveniebant ijs: scripta sunt verò ad nostri admonitionem. Rom. cap. 15. vers. 4. Nam quae ante scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt.

Hi numero sunt quindecim.

  • I. Genesis historia est de creatione, lap­su, promissione, statuue Ecclesiae privatis fa­miliis conservatae.
  • II. Exodus, historia de Israëlitarum Aegyptiaca liberatione, exitu, legis pro­mulgatione, Tabernaculo.
  • [Page] III. Leviticus, historia de Ceremonia­li cultu.
  • IV. Liber Num. historia de militari profectione in terram Canaan.
  • V. Deuteronomium, commentarius est leges è praedictis libris & repetens & expli­cans.
  • VI. Liber Iosuae, historia de intro­itu & possessione terrae Canaan sub Io­sua.
  • VII. Liber Iudicum, historia de cor­rupto & calamitoso statu Ecclesiae & Reipub. Israēliticae à Iosua ad Eli.
  • VIII. Liber Ruth, historia de nuptiis & posteritate Ruth.
  • X. Liber primus & secundus Samuelis, historia sub Eli & Samuele sacerdotibus, Sau­le & Davide regibus.
  • XII. Liber primus & secundus Regum, historia derebus gestis sub regibus Israëlis & Iudae.
  • XIV. Liber primus & secundus Chro­nicorum, historia methodica de initio, incre­mento & nuina gentis Israēliticae ad lineam Christi explicandam.
  • XV. Liber Ezrae, historia de redditu è captivitate Babilonica, & restitutione civitatis incipienda.
  • [Page]XVI. Liber Nehemiae, historia de per­ficien da restitutione civitatis.
  • XVII. Liber Hesterae, historia de con­servatione Ecclesiae Iudaicae in Persia per He­steram.
  • XVIII. Liber Iobi, historia de tentati­onū causis, deinde de conflictu ejus, postremò de felici exitu.

Libri dogmatici sunt, qui Theologiae do­ctrinam praecipiunt.

Hi numero quatuor.

  • I. Liber Psalmorum, qui continet sa­cras odas omni & Ecclesiae & populorum condicioni aptandas, similiterue cum gra­tia in corde psallendas. Coloss. 3. 16.
  • II. Liber Proverbiorum, est Christiana Ethice de pietate in Deum, & justitia in pro­ximum.
  • III. Ecclesiastes, de vanitate rerum hu­manarum omnium, quatenus earum usus expers est timoris Dei.
  • IV, Canticum Canticorum, de mutua communione Christi cum Ecclesia sub alle­goria sponsi & sponsae.

Libri Prophetici sunt praedictiones, vel de judiciis Dei ob peccata populorum, vel de liberatione Ecclesiae, Christi adventu per [...]i­ciendae.

[Page]His autem praedictionibus resipiscentiae doctrinam immiscent, & resipiscentibus consolationes in Christo ferè semper adjici­unt.

His quoque mos est prolixas quas habe­bant conciones, [...] proponere ad audientium memoriam & intelligentiam ju­vandam. Esa. 8. 1. Edixit autem Iehova mihi, sume tibi volumen magnum, & scribe in eo stylo humano. Habac. 2. 2. Scribe visionem, & qui­dem perspicuè in istis tabulis, ut percurrat lectu­rus eam.

Prophetiae sunt vel Majores vel Mino­res.

Majores sunt, quae praedicta omnia uberi­us praestant. ut prophetia Isaiae, Ieremiae, E­zechielis, Danielis.

Huc pertinent Lamentationes Ieremiae, de miseria populi Iudaici circa tempora mortis Iosiae.

Prophetiae minores sunt, quae praedicta omnia vel saltem eorum quaedam strictius praestant; ut prophetia Oseae, Ioēlis, Amosi, Obediae, Ionae, Micheae, Nahumi, Habakuki, Zephaniae, Haggaei, Zachariae, Malachiae.

Haec de veteri Testamento.

Novum Testamentum est secunda pars Scripturae graeco sermone scriptum per Apo­stolos, [Page] vel saltem ab iis approbatum, novi foe­deris doctrinam explicatè proponens. Ephes. 2. 20. Superstructi super fundamentum Pro­phetarum & Apostolorum.

Marci Evangelium approbavit Petrus; quo dictante scripsit Niceph. 2. cap. 45. Et Lucae Evangelium Iohannes Evangelista. Leve est quod ab Eusebio refertur, eius au­thorem fuisse Paulum è locis duobus. 2. Ti­moth. cap. 2. vers. 8. Rom. cap. 2. vers. 16. Hîc enim non de certo libro, sed de toto ministerio loquitur; nam addit, Pro quo labo­ro vs (que) ad vincula.

Continet partim Historias, partim Episto­las. Historiae sunt

  • I. Quatuor Evangelia; Matthaei, Marci. Lucae, Iohannis; quae sunt, historia de Christi in mundum exhibiti vita, gestis, doctrina, à conceptione usque ad ascensionem in caelum.

    Quatuor autem sunt scriptores, auriti duo; alii etiam oculati duo; ut pleniorem de histo­riae veritate fidem facerent.

    Evangelistarum discrimen sic est. Mat­thaeus doctrinas Christi explicat. Marcus historiae brevitatem sectatur; neque tamen epitomen confecit Evangelii à Matthaeo scripti, sicut Hieronymus putavit, quia ab ini­tio tractandi ratione est dissimilis: in pro­gressu [Page] alium ordinem sequitur, partim res uberius tractando; partim novas interseren­do. Lucas historiam plenam & certo ordi­ne descriptam intendit. Iohannes in expli­canda Christi Deitate & fructu, qui inde ad nos provenit, ferè totus est.

    Hieronymus Evangelistas ab exordiis di­stinguit. Matthaeum similem dicit esse ho­mini, quòd ab humanitate Christi orditur; Marcum leoni, quòd à praedicatione Iohan­nis, quae fuit quasi rugitus leonis; Lucam bo­vi, quòd à Zacharia sacerdote sacrificante; Iohannem aquilae; quòd quasi altè volans à Deitate Christi incipit.

  • II. Acta Apostolorum, de gestis praeci­puè Petri & Pauli historia descripta; ut exta­ret exemplar administrandi Ecclesiam. 2. Ti­moth. 3. 10, 11.
  • III. Apocalypsis historia prophetica à temporibus Iohannis Apostoli, de statu Ec­clesiae ad finem usque mundi.

Epistolae sequuntur: primò Pauli trede­cem.

  • I. Ad Romanos, de justificatione, sancti­ficatione, & officiis vitae Christianae.
  • II. Prima ad Corinth. de reformandis abusibus ecclesiae Corinthiacae.
  • III. Secunda ad Corinth. inprimis de [Page] tuendo se, & Apostolatu suo contra adversa­rios.
  • IIII. Ad Galatas de justificatione fi­dei sine operibus legis.
  • V. Ad Coloss. Confirmant ecclesi­as in doctrina & offi­ciis vitae Christianae.
  • VI. Ad Philip. Confirmant ecclesi­as in doctrina & offi­ciis vitae Christianae.
  • VII. Ad Ephes. Confirmant ecclesi­as in doctrina & offi­ciis vitae Christianae.
  • VIII. 1 • ad Thes. Confirmant ecclesi­as in doctrina & offi­ciis vitae Christianae.
  • IX. 2 • ad Thess. Confirmant ecclesi­as in doctrina & offi­ciis vitae Christianae.
  • X. 1 • ad Timoth. Ecclesiam ritè ordi­nandi formam prae­scribunt.
  • XI. 2 • ad Timoth. Ecclesiam ritè ordi­nandi formam prae­scribunt.
  • XII. Ad Titum de ordinanda Ecclesia Cretensium.
  • XIII. Ad Philemonem, de recipiendo Onesimo.

Ad Hebraeos, de persona & officiis Christi, deue fide bonis operibus fructificante.

Epistola Iacobi de operibus cum fide jungendis.

Epistola Petri prima & secunda de sancti­ficatione & operibus novae obedientiae.

Epistola prima Iohannis, de signis com­munionis cum Deo.

Epistola secunda Iohannis, ad electam de perseverantia in veritate.

Epistola tertia Iohannis, ad Gaium de hos­pitalitate & perseverantia in bono.

[Page]Iudae, de constantia fidei contra pseudo­prophetas.

Atque ita est Canonica Scriptura suis libris distincta.

Eam verò tantùm, aliam non item, ver­bum Dei esse, probationes sunt firmissimae.

Probatio alia est [...], alia verò [...].

[...] vnica tantùm est, nimirum in­ternum testimonium spiritus sanctiin Scriptu­ris loquentis, intusue non dictantis modo, sed etiam efficacitèr persuadentis hos Scrip­turae libros esse verbum Dei. Isai. 59. 21. Spi­ritus meus qui est inte & verba mea quae posui in ore tuo, non recedent ex ore tuo &c. ex hoc tempore usque in seculum.

Modus suadendi sic est. Electi habentes spiritum Dei, primò decernunt vocem Chri­sti in scripturis loquentis: Deinde quam de­cernunt, probant; quam probant, ei quoue fidunt. Postremò, credentes quasi sigillo spi­ritus obsignantur. Ephes. 1. 13. In quo etiam postquam credidistis, obsignatiestis spiritu illo promissionis sancti.

Ecclesia verò de Canone testari potest, suadere non potest. Nam ita vox Ecclesiae essetfirmior Dei voce; & tota salutis ratio ab hominibus penderet quo quid miseriùs dici [Page] posset.

Probatio [...] est, quae non demon­strat vel suadet, sed tantùm testatur, & certis indiciis approbat verum Canonem. Haec multiplex est.

  • I. Perpetuus Ecclesiae consensus; Vete­ris Iudaicae. Rom. 3. 2. Primarium illud est quòd illis credita sunt eloquia Dei. Novae; I. A Christo & Apostolis, qui ex iis libris citarunt testimonia. II. A Patribus. Ori­gine, ut testatur Eusebius lib. 6. 18. & 23. Me­litone, ut idem testatur lib. 4. Athanasio, Cy­rillo, sermone quarto, Cypriano sive potiùs Ruffino in expositione Symboli, Hilario in praefatione in primum Psalmum, Hieronymo in Prologo Galeato, & in praefatione in li­bros Salomonis, Epiphanio in libro de pon­deribus & mensuris, Damasceno libro de fi­de 4. Cap. 18. Gregorio Morall. in Iob. lib. 9. cap. 27. 111. Conciliis; Niceno, & La­odiceno. Can. 59.

    His quoque adstipulantur Hugo de S o vi­ctore de Sacram. lib. 1. cap. 7. N. Lyra, prolo­go in libros Apocryphos, Hugo Cardinalis in prologo in Iosuam.

  • II. Gentium ex parte consensus, & ini­micorum eadem asserentium, quae in sacris li­bris traduntur. De creatione, Homerus & [Page] Plato in Timaeo. De Christo, Ioseph. libro 20. Antiquit. cap. 6. & 8. Et lib. 5. de bello Iu­daico cap. 8. Et lib. 6. cap. 25. 27. 28. 47. De redemptore mundi exhibendo novissimis temporibus Sybillae, ut testatur Lactantius lib. 4. cap. 6. Et Cic. lib. 2. De divinat. & Virgil. Ecloga. 4. De miraculis Christi, Suetonius in Nerone: & Tacitus lib. 5. & 20. De stella ma­go [...]um, Plin. lib. 2. cap. 25. De infanticidio, Macrob. in Saturnal. De morte Herodis A­grippae, Ioseph. lib. 19. Antiquit. cap. 7. De diluvio, Berosus in fragmentis quae extant. Ioseph. Antiq. libro 1. cap. 3. & Poetae. De turre Babilonica Eupolemus, ut testatur Eusebius. q. de Preparatione Evangelica. De Columba quam emisit Noë, Plu­tarchus libr. quod bruta sunt rationalia. De Iaphet filio Noë Poëtae multa fabulan­tur. De sacrificio Abrahami, Alexander Po­lihist. De miraculis Mosis, Plinius, licet impiè magum appellat.
  • III. Antiquitas; quippe narrationem continet rerum gestatum ab initio mundi. Historiae verò humanae omnis, vel antiquis­simae, scriptor non est ullus ante Ezram & Nehemiam, qui fuerunt circa annum mun­di, 3500.
  • [Page] IV. Divinationum eventus certissimi, vt sunt hi; De vocatione Gentium; de Antichri­sto; de Iudaeorum defectione &c. V. Ma­teries; vnus verus Deus; verus Dei cultus; De­us Salvator. VI. Consensus omnium partium Scripturae. VII. Miraculosa conservatio Scripturarum in Ecclesiae peri­culis & communi apostasia. VIII. Ope­ratio; nam convertit homines, & penitùs op­posita rationi & affectibus hominum, eos ta­men sibi conciliat. IX. Maiestatis plena in simplicitate verborum. X. Scriptores sa­cri produnt vitia sua; & Moses seipsum lau­dat, mitissimum omnium dicendo; quòd ar­guit actos fuisse à spiritu sancto. Et Christus Evangelio descriptus se filium Dei apertissi­mè dicit, & vnum cum Deo Patre, & omnem Dei gloriam sibi vendicat. Quòd nisi ve­rum rectumue fuisset, iram Dei cum Adamo & cum Herode sensisset, qui Dei similes es­se voluerunt. At contra Deus ipsius necem vl­tus est, & in Herodem, & Iudaeos, & Pilatum, & Imperatores, qui Ecclesiam persequuti sunt.

FIDELIBVS MJNJSTRIS euangelij & omnibus THEOLOGIAE STU­DIOSIS, S. D.

GRavis est & arduus, si quis alius ex omni Theo­logia locus is, qui est de formandis Concionibus. Quippe materies ei ad ex­plicandum destinata, Pro­phetia est: eximium verè donum, si vel dignitate metiamur eam, vel vsu. Dignitas ex eo constabit, quòd velut Domina, quadrigis vecta fertur sublimiùs; vbi caetera & linguarū & artium dona, huic ex lōgo interual­lo ancillentur. Dignitati quo (que) duplex respondet vsus: vnus, quòd Ecclesiam colligat & nume­rum electorum compleat: alter, quòd lupos arceat [Page] à caulis Domini. Haec en [...] verè est illa Flexa­mina, qua mentes hominum repugnantes, ex impia & immani vita ad Christiànam fidem & resipiscentiam mitigantur. Hac etiam illa est machina quae v [...] veteres concussit [...]aereses, ita e­tiam pa [...]cis iam elapsis annis Antichrist [...] illi us nervo [...] exercuit. Vnde si quaera [...]ur, quod donum excellat vnum ex omnibus, Prophetiae certè palma danda est. Quanto vero quae (que) res illustri­or est, tanto diligentius excolenda praeceptorum varietate & copia. Idcirco, quùm animaduerte­rem hunc locum à multis tractari sic, vt si reli­quae artes suarepeterent, nudus ille & inops ma­neret; replicui Theologorum libros, & regulis in­de collectis eam substraui, quam vtiliorem iudi­caui met hodum: vt ad vsum mel [...]ores possent esse & ad memoriam aptiares. Emitto etiam in lu­cem eas, visi quid recti attulerint, probentur: si vitiosi quid, vapulent, & de erratis poenas vel vngue vel asterisco luant. Et quisquis has dig­naris legere, vbi certus es de ista, qua [...] tracto, concionandi via, perge mecum: vbi haeres in bi­vio, quaere mecum: vbi de [...]texus tuos vid [...]is, re­dito ad me: vbi meos, reuocato me. Quod enim mihi iam placet, ne placebit quidem, si pijs & moderatis hominibus non placea [...]. Sed si conatum nostrum quisquam, vtcun (que) per exilem arros [...]rit, id vnum agi tantùm sciat, vt prosim Ecclesiae dei: [Page] facti (que) mei conscientiam esse e [...]erriculum ca­lumniarum omnium. Deo iam vos commendo: Propheticam hanc, & vobis & Deo. Anno sa­lutis M. D. XCII. Maij 1 o.

Gulielmus Perkinsus.

Errata corrigenda ope Registri.

E. 1. b. linea 2. prophanatum est, sed coeptum est. & l. 3. dele procedit & pone sequitur. E. 6. b. l. 10. compun­cti. F. 1. a l. 8. dele periodum. F. 2. b. l. 13. dele in. G. 4. a. l. 12. accendat.

Caetera quae occurrunt, errata; quia sensum non corrumpunt, aliis corrigenda relinquimus.

CAP. IIII. DE INTERPRETA­tione Scripturarum.

HActenus de objecto prae­dicationis. Ejus partes sunt duae, apparatus con­cionis & promulgatio. Matth. 13. 52. Ipse verò dixit eis, propterea omnis Scriba edoctus in regno cae­lorum similis est cuipiam patrifamiliàs, qui pro­fert è thesauro suo vetera & nova.

In apparatu privatum studium diligentèr adhibendum est. 1. Tim. 4. 13. Interim dun [...] venio, attende lectioni, exhortationi, doctrinae. 1. Pet. 1. 10. De qua salute inquisierunt, & quam scrutati sunt Prophetae, qui de ventura in vos gratia prophetarunt. Dan. 9. 2. Anno pri­mo regni eius, ego Daniel intellexi in libris nu­merum annorum &c.

De Theologico studio consilium tale esto. I. Corpus Theologiae definitionibus, divisi­onibus, & proprietatum explicationibus de­scriptum, & mente & memoria diligentèr im­primito. II. Posteà accede ad legen das [Page] Scripturas hoc ordine; adhibita Grammati­ca, & Rhetorica, & Logica Analysi, & reli­quarum artium subsidio, primùm lege episto­lam Pauli ad Romanos, deinde Evangeli­um Iohannis: (vtpote quae claves sunt novi Testamenti) & tum demùm reliqui novi Te­stamenti libri inter legendum faciliores [...] ­ [...]unt. His peractis, veteris Testamenti disce primùm libros dogmaticos; inde propheti­cos, inprimis Isaiam; postremò historicos, inprimis Genesim. III. Praetercà è scrip­tis orthodoxis, non solùm novae, sed etiam antiquioris Ecclesiae auxilium accersendum est. Ratio. Satanas vt Ecclesiae instaura­tionem nostro seculo caeptam impedi [...]et, veteres haereticos ab inferis excitavit. Anti­trinitarij enim Arrii & Sabellii dogma inter­polarunt. Anabaptistae, Essaeorum, Catha­rorum, Euthusiastarum, & Donatistarum se­ctas renovant. Swenckfeldiani Eutychiano­rum. Euthusiastarum &c. Menon Ebionis: Papistae Pharisaeorum, Encratitarum, Tatia­norum, Pelagianorum: Libertini Gnostico­rum, Carpocratianorum: Servetus, Samosa­teni, Arrii, Eutychis, Marcionis, Apollinaris. Postremò, Scismatici qui rescindunt se ab E­vangelicis ecclesiis, Pupiani apud Cyprianū, Au [...]anorum, Donatistarum opiniones, facta, [Page] & mores recipiunt. Ergò similiter damnati­ones haeresiū istarū non tam novae quaerendae, quam veteres illae è Conciliis & Patribus in vsum nostrum repetēdae, pro (que) ratis habendae. V Inter studendum, necessaria quae occurrūt, & observatione digniora sunt, adversariis re­condēda, vt in promptu semper habeas & ve­tera & nova. VI. Ante haec omnia ardenter orandus est Deus, vt his mediis benedicat, & nobis caecutientibus sensum scripturarū aperi­at. Psal. 119. 18. Retege oculos meos vt intuear mirabilia ex lege tua? Apoc. 3. 18. Suadeo vt emas tibi aurum &c. & collyrio inungas oculos [...]uos vt videas.

Apparatus duae sunt partes. Interpretatio, & [...].

Interpretatio est [...] vocū sententiarū (que) scripturae, vt vnus integer & genuinus sensus appareat.

Ecclesia Romana quatuor sensus scripturarū ponit, litteralem, allegoricum, tropologicum, anagogicum; vt in hoc ejus exemplo. Mel­chisedech panē & vinum obtulit. Litteralis sen­sus est, quòd rex Salem milites Abrahae de via fessos cibis allatis refecerit. Allegoricus, Sacri­ficū in missa offerre Christum. Tropologicus, idcircò erogandum aliquid pauperibus. Ana­gogicus, similiter Christum in caelo, fidelibus panem vitae futurum. Verùm qui hoc dixe­rint, penitùs falluntur.

[Page]Vnicus omninò sensus idemue litteralis est. Allegoria tantùm est modus quidam eundem sensum enunciandi; Anagoge & Tro­pologia sunt modi sensum applicandi.

Summus interpres Scripturae est Spiritus sanctus. 2. Pet. 1. 20. Si illvd primùm nove­ritis, nullam prophetiam Scripturae [ [...]] esse propriae explicationis. &, qui condit legem, legis optimus & supremus interpres est.

Summum & absolutum medium interpre­tationis est ipsa Scriptura Nehem. 8. 9. Lege­bant enim librum illum legem Dei explanatè: & exponendo sensum, dabant intelligentiam per Scripturam ipsam [ vai [...]abhinu bammikra.]

Scripturae subordinata media sunt tria; A­nalogia fidei, Circumstantiae dati loci, & Col­latio locorum.

Analogia fidei est quaedam epitome scrip­turarum ex apertissimis locis collecta. Ejus partes duae; Prima de fide, quam tractat sym­bolum Apostolicum. Altera de charitate, quam explicat Decalogus. 2. Tim. 1. Exem­plar [ [...]] teneto sacrorum sermonum, quos à me audisti, cum fide & charitate quae est in Christo Iesu.

Circumstantiae dati loci hae sunt; Quis? Cui? Qua occasione? Quo tempore? Quo [Page] loco? Quo fine? Quid antecedit? Quid se­quitur?

Collatio locorum est, qua loci tanquam paralleli juxta se ponuntur, ut sensus eorum clariùs elucescat. Act. 9. 22. Saulus autem magis invalescebat, & confundebat Iudaeos qui habitabant Damasci, [ [...]] collatis te­stimonijs (id est, collatis Scripturae locis, sicut ar­tifices aliquid compacturi sotent singulas partes apt are inter se, ut aliae alijs adamussim quadrent) demonstrans eum esse Christum.

Collatio duplex. Prima est dati loci cum seipso alibi in sacris libris citato & repetito. ut, Isa. 6. 10. Fac vt pinguescat cor pop [...]l [...] huius, & aures [...]ius fac ingravescant, oculi (que) eius fac conniveant: ne videat oculis suis, & auribus su­is audiat, & corde suo intelligat, & sanit as ob­venia [...] e [...]. Hunc locum sexies repetitum ha­bes in novo Testamento. Matth. 13. 14. Mar. 4. 12. Luc. 8. 10. Ioh. 12. 40. Rom. 11. 8. Act. 28. 27.

Loci repetiti frequentes mutationes ha­bent varijs de causis; Sunt (que).

Exegoticae, expositionis gratia.
Psal. 78. ‘2 Aperiam per parabolam os meum, eructabo occulta in­de ab antiquitate.’ Matth. 13. ‘35 Aperiam per parabola [...] os meum, eructabo occulta à ja­ctis mundi funda­mentis.’
Psal. 78. ‘24 Frumentum caeli dedit illis.’ Ioh. 6. ‘31 Panem de cae­lo dedit eis vt vesce­rentur.’
Isa. 28. ‘16 Ecce pono in Sione lapidem proba­tionis, angularem; pre­tiosum, fundatione fū ­datissima. Qui credit non festinabit.’ Rom. 9. ‘33 Ecce pono in Sion lapidem offendi­culi, & petram offensi­onis: & quisquis cre­dit in eum non pude­fiet.’
Psal. 110. ‘1 Sede ad dextrā meam donec posuero inimicos tuos in scabel­lum pedum tuorum.’ 1. Cor. 15. ‘25 Oportet enim Christum regnare, us (que) dum posuerit om­nes inimicos eius sub pedibus eius.’
[Page]Psal. 116. ‘10 Credidi, quia loquutus sum.’ 2. Cor. 4. ‘13 Credidi, ide [...] loquutus sum.’
Gen. 13. ‘15 Totam hanc regionem quam vides, tibi dabo, & semini tuo vs (que) in seculum.’ Gal. 3. ‘16 Abrahae verò dictae sunt promissiones & semini eius: non di­cit & femmibus, vt de multis, sed vt de vno, & semini tuo qui est Christus.’

II. Diacriticae, vt loci, & tempora, & personae invicem distinguantur.

Mich. 5. ‘1 Tuautem Beth­leem Ephratae mini­ma existens in ducibus Iudae; ex te mihi exibit qui sit dominator in Is­raële.’ Natth. 6. ‘6 Tu autem Beth­leem Iudae, nequa­quam minima es in ducibus Iudae: ex te enim exibit ductor, qui pascet populum il­lum meum Israëlem.’

III. Circumscriptivae, quae sensum & sententiam loci verè restringunt, prout fuit mens Spiritus sancti.

Deut. 6. ‘13 Iehovam De­um tuum revereberis, & ipsi servies.’ Matth. 4. ‘10 Dominum de­um tuum adorabis, & ei soli servies.’
Isa. 29. ‘13 Appropinquat populus iste ore suo, & labijs suis honorat me: cor autem suum procul amovet à me: est (que) reverentia eorum erga me praecepto ho­minum.’ Matth. 15. ‘8 Quùm appropin­quat mihi populus iste, ore & labijs me hono­rat, cor autem eorum procul à me amovet.’ ‘9 Frustrà me colunt docentes doctrinas mā ­data hominum.’
Gen. 2. ‘24 Proptereà re­linquet vir patrem su­um & matrem suam, & adhaerebit vxori suae, erunt (que) in vnam carnem.’ Matth. 19. ‘5 Et dixisse, propte­reà relinquet homo pa­trem & matrem, & agglutinabitur vxori suae, & qui duo fuerant in vnam carnem futu­r [...] sunt.’
[Page]Isa. 39. ‘20 Veniet Sioni vindex, & revertenti­bus à defectione è Ia­cobo.’ Rom. 11. ‘26 Veniet ex Sio­ne liberator ille, & a­vertet impietates à Ia­cobo.’

IIII. Applicatoriae, quibus accommo­datur typus ad veritatem; generale ad cer­tam speciem, vel contrà.

Ionae. 1. ‘7 Paraverat au­tem Iehova piscem magnum, qu [...] absorbe­ret Ionam, fuit (que) Ionas in visceribus illius pis­cis tribus diebus & tribus noctibus.’ Matth. 12. ‘39 Natio mala & adulterina signum re­quirit, sed signum non dabitur ei, nisi signum ipsum Ionae prophetae.’ ‘40 Sicut enim fu­it Ionas in ventre coet [...] tres dies & tres no­ctes: ita erit filius ho­minis.’
[Page]Isai. 61. ‘1 Spiritus domini Iehovae est super me: proptereà vnxit me Iehova ad evangeli­zandum pauperibus, misit me ad obligan­dum eos qui fracti sunt animo, ad proclaman­dam captivis liberta­tem & vinctis apertu­ram ergastuli.’ ‘2 Ad proclaman­dum annum acceptum Iehovae.’ Luc. 4. ‘18 Spiritus Do­mini super me est: proptereà vnxit me ad evangelizandum pau­peribus, misit me ad sa­nandum eos qui sunt contriti corde, praedi­candum captivis dimi­ssionem &c.’ ‘21 Hodiè im­pleta est haec Scrip­tura vobis audienti­bus.’
Psal. 69. ‘22 Dederunt pro alimento mei amaro­rem, & in siti mea bi­ [...]endum dederunt mihi [...]c [...]tum.’ Ioh. 19. ‘28 Ut perficere­tur scriptura, dixit, si­tio.’ ‘29 Vas igitur illie erat posito ac [...]to ple­num. Illi verò imple­verunt spongiam ace­to, & [...]yssopo circumpo­sitam admoverunt ori cius.’
[Page]Exod. 12. ‘46 Os ne confrin­gatis ex eo.’ Ioh. 19. ‘36 Facta sunt e­nim haec, vt Scripturae impleretur, non con­fringetur osipsiu [...].’
Psal. 69. ‘26 Sint commora­tiones eorum desolatae, in tentorijs eorum non sit qui habitet.’ Act. 1. ‘20 Scriptum est enim in libro Psalmo­rum, fiet commoratio eius deserta, & non sit qui habitet in ea.’

V. Brevitatis gratia quaedam omittun­tur: vel quia rei praesenti non conveniunt.

Zach. 9. ‘9 Exsulta valdè filia Sionis, clange filia Hierusalem; ecce rex tuus venit tibi, justus & salute praeditus, pauper & insidens asi­no & pullo filio asina­rum.’ Matth. 21. ‘8 Dicite filiae Si­on, ecce rex tuus ve­nit tibi mansuetus & insidens asino ac pullo filio subiugis asin [...].’

Secunda collatio est datiloci cum aliis: ij (que) rursus vel Similares, vel Dissimilares.

Similares sunt, qui certis modis inter se congrui sunt. Congruunt autem loci vel phrasi vel sententia.

Loci quoad phrasim congrui tales sunt.

Gen. 28. ‘12 Eo (que) somnian­te ecce scalam consti­tutam in terra, cuius summitas pertingebat ad caelum, & ecce an­gelos Dei ascenden­tes & descendentes per eam.’ Ioh. 1. ‘51 Praetereà dix­it ei, Amen, amen dico vobis, deinceps videbi­tis caelum apertum, & angelos Dei ascen­dentes & descenden­tes super filium homi­nis.’
Gen. 3. ‘15 Inimiciam po­no inter te & mulierem hanc, similiter (que) inter semen tuum & semen huius: hoc conteret tibi caput; tu autem conteres huic calcane­um.’ Rom. 16. ‘15 Porrò Deus pacis Princeps conte­ret Satanam sub pe­des vestros.’
[Page]Gen. 8. ‘20 Posteà exstru­xit Noah altare Ieho­vae; & accipiens ex omnibus mundis &c. obtulit holocausta Ie­hovae.’ ‘21 Quùm (que) odo­ratus esset Iehova o­dorem quietis, dixit.’ Ephes. 5. ‘1 Sicut & Chri­stus dilexit nos, & tra­didit seipsum pro no­bis oblationem & vi­ctimam Deo, in odo­rem fragrantiae.’

His exquirendis optimè inserviunt con­cordantiae Graecae & Hebraicae.

Loci sensu congruisunt, quorum eadem est sententia. Hîc excellit collatio loci genera­lis cum exemplo speciali in eodem genere. vt,

Proverb. 28. ‘13 Qui tegit de­fectiones suas non pros­perabitur; qui verò fa­tetur & derelinquit, afficietur misericor­dia.’ Psal. 32. ‘3. Quùm silerem inverterasc [...]bant ossa mea, &c.’ ‘4 Peccatum meum notum tibi faciebam, & iniquitatem meam non tegebam: dixi, &c. & tu sustulisti iniqui­tatem peccatimei.’
[Page]2. Sam. 15. ‘25 Edixit Rex Zadoko, reduc arcam Domini in civitatem: si invenero gratiam in oculis Iehovae vti (que) re­ducet me, & faciet vt revisam se & habita­culum suum.’ ‘26 Quòd si ita dixerit, cum delector te; ecce me, faciat mi­hi prout bonum vide­tur in oculis suis.’ 1. Pet. 5. ‘6 Submittite igi­tur vos ipsos potenti manui Dei, vt vos in tempore ext [...]llat.’

Locos in hoc genere plurimos in commu­nibus locis Marlorati diligenter conquisitos in promptu habebis.

Hactenus de locis Similaribus. Dissimula­res sunt qui vel phrasi vel sententia in speciem non congruunt; vt.

Rom. 3. ‘28 Colligimus igi­tur, fide iustificari ho­minem abs (que) operibus legis.’ Iam. 2. ‘24 Uidetis igitur ex operibus iustificari hominem & non ex fi­de tantùm.’
[Page]1. Reg. 9. ‘28 Qui profects Ophirum acceperunt inde quadringenta vi­ginti talenta, quae attu­lerunt ad regem Salo­monem.’ 2. Chron. 8. ‘30 Qui abeuntes cum servis suis Ophy­rum acceperunt inde quadraginta quinqua­ginta talenta auri, & attulerunt ea ad re­gem Salomonem.’
Act. 7. ‘14 Missis autem nuntijs Ioseph accersi­vit patrem suum Ia­cob, omnem (que) cognati­onem suam capitum septuaginta quin (que).’ Gen. 46. ‘27 Omnes animae familiae Iacobi quae ve­nit in Aegyptum sunt septuaginta.’
Act. 7. ‘16 Et translati sunt in Sichem, & positi in monumento quod eme­rat Abraham pretio argenti à filijs Eminor patris Sichem.’ Gen. 48. ‘22 Ego [nimirum Iacob] do tibi partem vnam supra fratres tu­o [...], quam cep [...]e manu Emmoraei gladio meo & arcu meo.’
[Page]Zachar. 4. ‘13 Itaque acci­piens triginta illos ar­genteos concjeci eam pecuniam à domo Ie­hovae ad figulum.’ Matth. 27. ‘9 Tum impletum est quod dictum erat per Ieremiam Pro­phetam, dicentem, & acceperunt triginta si­clos argenteos &c.’

CAP. II. DE MODIS IN­terpretandi.

MODI interpretationis sunt prout fuerint loci Scripturae quj sunt tra­ctandi.

Loci sunt Analogi vel Cryptici.

Analogi sunt, qui aper­tum prima specie sensum habent analogiae fidei congruum. De his Canon talis esto.

Si nativa significatio ver­borum dati loci, congruit [Page] cum circumstantijs ejusdem loci, genuinus loci sensus est.

Act. 10. 43. Huic etiam omnes Prophetae testimonium dant, remissionem peccatorum ac­cepturum per nomen eius, quemvis qui credide­rit in eum. Apertissima est significatio verbo­rum, Iesum Christum dare justitiam & aeter­nam vitam credentibus in eum. Hanc autem, quia Analogiae fidei & Scripturis sacris vbi (que) consentaneam esse videmus, nulla cunctatio­ne adhibita statim agnoscimus. Sciendum autem est, omne dogma fidei & morum ad salutem necessarium in Scripturis clarissimè tradi.

Loci Cryptici hic Canon esto.

Si nativa significatio ver­borum, vel cum analogia fi­dei, vel cū apertissimis scrip­turae locis in speciem pugnet: tum dati loci datus alter sen­sus [Page] cum locis oppositis, cum similaribus, cum circumstan­tijs & verbis loci, cum natu­ra rei qua de agitur congruus, genuinus est.

Exemplum.

1. Cor. 11. 24. Hoc meum est corpus, quod pro vobis frangitur.

Datus sensus.

Hic panis est revera & propriè corpus Christi; nimirum per conversionem: vel, corpus Christi est in, sub▪ cum pane.

Incongruentia dati sensus.

[...] hoc loco servatum pugnat cum articulo fidei, Ascendit in caelum, & cum na­tura Sacramenti quod [...] esse debet, corporis Christi absentis. Ergò novus sensus quaerendus est.

Novus sensus.

Hîc panis est Symbolum corporis mei: per Metonymiam subjecti pro adiuncto.

Novi sensus corgruentia.

  • I. Cum Analogia fidei.
    • 1 Verè ascendit in caelum, hoc est, subla­tus à terra in caelum localitèr & visibilitèr. Corpus; ergò non ore in caena percipiendum, sed fide in caelo.
    • 2 Natus è virgine Maria &c. Ergò ve­rum & naturale corpus habuit, longum, la­tum, altū, alicubi situm & loco circumscriptū; vnde constat panem in caena non propriè ipsū corpus, sed eius tantùm symbolum esse posse.
  • II. Cum circumstantijs dati loci.
    • 1 Accepit, fregit. Hîc non est verisimile Christum inter discipulos sedentem, suis ma­nibus proprium corpus accepisse & fregisse. Ergò panis tantùm signum & sigillum est.
    • 2 Traditum pro vobis. Panis nullo modo dici potest traditus esse pro nobis, sed Christi corpus; ergo panis secundum [...] non est corpus, sed symbolicè.
    • 3 Poculum est novum Testamentum, non propriè, sed per Metonymiam: ergò nihil im­pedit, quin similitèr Metonymia sit in his ver­bis, Hoc est corpus meum.
    • [Page]4 Christus ipse panem comedit, non ta­men corpus suum.
    • 5 Hoc facite in mei recordationem: ergo Christus non corporalitèr ori praesens, sed spi­ritualiter fidei cordis adest.
    • 6 Donec veniat. Ergo Christus absens cor­pore.
    • 7 Christus non dixit, sub specie panis, vel in pane; sed hoc, id est, panis est corpus me­um.
  • III. Cum natura Sacramenti: quia ponit analogiam inter signum & rem signifi­catam; quae nulla esse debet, si panis est pro­priè corpus.
  • IIII. Cum locis similibus.
    • Gen. 17. 10. Hoc est foedus meum inter me & vos, &c. Circumcidetis igitur carnem preputij vestri, vt sit signum foederis inter me & vos.
    • 1. Cor. 10. 4. Bibebant ex sequenti spiritua­li petra: Petra verò erat Christus.
    • Rom. 9. 11. Et signum accepit circumcifi­onis, quod obsignaret iustitiam fidei.
    • Exod. 12. 11. Agnus est pesach 1. transitus. vers. 13. Agnus est signum transitus.
    • Act. 22. Baptismus ablutio peccatorum.
    • Ioh. 6. 35. Dixit autem ijs Iesus, Ego sum panis ille vitae, qui venit ad me nequaquam esu­riet: & qui credit in me non sitiet [...]nquam.
    • [Page] 1. Cor. 10. 16. Poculum benedictionis cui be­nedicimus, nonnè Communio sanguinis Christi est? Panis quem frangimus, nonne communio corporis Christi est? 1. Signum Communio­nis.
  • V. Congruit cum praeceptis Logicae. Nam disperatum de disperato non dicitur, ni­si per tropologiam.
  • VI. Convenit cum recepta consuetu­dine loquendi. Sic ponimus fasces pro impe­rio; sceptrum pro regno; togam pro pace; lauream pro triumpho; vt apud Tullium.

Cedent armatogae, concedat laurea linguae.

Ergo hic alter sensus genuinus est.

Existo foecundo Canone multa nascuntur con­sectaria intelligendis Scripturis necessaria.

I. Ellipsis cujusque supplementum ana­logiae fidei, circumstantiis loci eiusue verbis congruum, dato lo­co congruum est.

Exemplum esto. Ephes. 3. vers. 1. Huius rei gratia: Ego Paulus captivus ille Iesu Chri­sti pro vobis Gentibus. Oratio est elliptica▪ [Page] Ergò explenda est constructio; & detur sup­plementum. [ Legatione fu [...]gar] pro vobis gen­tibus. Non convenit, quia Paulus non pro gen­tibus, sed pro Christo legatione fungebatur. Detur aliud. [ Gloriatus sum] pro vobis Genti­bus. Verùm hoc paulò audaciùs videatur, neque simile quid alibi in Scripturis occurrit. Ergò commodè suppleatur oratio hoc modo. Huius rei gratia ego Paulus [ sum] captivus ille Iesu Christi pro vobis gentibus.

Idem de caeteris dicendum.

Oratio elliptica. Supplementum.
Isa. 1.13 ‘Non possum iniquitatem.’ ‘Non possum [ferre] iniquitatem.’
Luc. 13.9 ‘Etsi quidem tu­lerit fructum: sin mi­nùs in futurum excin­des eam.’ ‘Etsi quidem tulerit fructum, [dimittes:] sin minùs in futurum excindes eam.’
Exod. 4.25 ‘Sed accipiens Zippora acutum, am­putavit praeputium filij sui.’ ‘Sed accipiens Zip­pora [cultrum] acu­tum, amputavit &c.’
2. Sam. 21.16 ‘Isbi Bened, qui è natis cuiusdam gi­gantis, cuius mucronis pondus trecentorum cyclorum pondus, ex chalybe, & accinctus novo.’ ‘Isbi Benod, qui [e­rat] è natis cuiusdam gigantis, cuius mucro­nis pondus [erat] trecē ­torum cyclorū pondus, ex chalybe [erat (que)] ac­cinctus novo [gladio.]’
1. Cor. 9.15 ‘Porrò quisquis certat in omnibus est continens. Illi quidem igitur vt perituram coronam accipiant; nos autem vt incorruptam’ ‘Illi quidem igitur, vt perituram coronam accipiant [sunt conti­nentes], nos vt incor­ruptam.’
Exod. 19.4 ‘Uos vidistis quomodo portaverim vos super alas aquilarū’ ‘Portaverim vos [quasi] super alas a­quilarum.’

II. Si dati loci datus alter sensus, habet mu­tationem nominis pro nomine, loci verba tropum continent.

Hinc de tropis sacris cautiones multae or [...]ūtur.

1 Anthropopathia est sacra metaphora, quae de homine dicta propriè Deoper simi­litudinem [Page] tribuuntur. Hinc anima Dei pro vita vel essentia. Ierem. 5. 29. An de gente hu­iusmodi vltionem non sumeret anima mea? Ca­put de principe. 1. Cor. 11. 3. Deus caput Chri­sti. Facies pro favore vel ira. Psal. 30. 8. Te ab­scondente faciem tuam fui conturbatus. & 34. 17. Irata facies Iohovae ad facientes malum. Oculi pro favore & providentia. Psal. 34. 16. Oculi Iehovae ad iustos. Pupilla pro re charissi­ma. Zach. 2. 8. Qui tangit vos, tangit pupillam oculi mei. Aures, pro acceptatione precum. Nares pro indignatione: manus pro potentia & protectione: brachium prorobore & for­titudine: dextra pro imperio & potestate: digitus pro virtute: pes pro imperio & robo­re. Psal. 110. 3. Odoratus pro rei acceptati­one. Gen. 8. 21. Odoratus est odorem quietis. Paenitentia, prorerum & actionum mutatio­ne à Deo facta.

2 Metonymia Sacramentalis est, qua no­mē adiuncti simul & causae adjuvantis poni­tur pro re sacramenti; vel symbolum pro re significata, & contra. Gen. 2. 17. Arbor vitae, arbor scientiae boni & mali. 1. arbor quae sig­num est horum. Gen. 17. 10, 11. Circumcisio & foedu [...] dicitur & signum foederis. Gen. 22. 14. Vocavit Abraham nomen loci illius deus providebit. 1. Signum quod Iehova provide­bit. [Page] Gen. 28. 22. Strues lapidum dicitur Do­mus Dei. Exod. 12. Agnus pascalis est pesacl [...], transitus. Exod. 17. 15. Altare est Iehova vex­illum meum. Ezech. 48. Hierosolyma est Ie­hova illic. Levit. 16. Sacerdos expiator. Ioh. 1. Christus agnus. Ecce agnus ille qui tollet pec­cata mundi. Agnus pascalis est Christus. 2. Cor. 5. Pasca nostrum immolatus est Iesus Christus. Et ibidem Christiani sunt azimi. Rom. 3. 25. Christus est [...] 1. propitia­torium, sive arcae fae deris operculum. 1. Cor. 10. Christiani sunt vnus panis. Et petra est Christus. Tit. 3. Baptismus est lavacrum re­generationis. 1. Cor. 11. Calix est novum Te­stamentum. & panis est corpus Christi.

3. [...] est Synechdoche, qua propter personalem vnionem id de integra persona Christi praedicatur, quod alteri natu­rae propriè convenit. Act. 20. 28. Adpascendam ecclesiam Dei, quam proprio illo sanguine acqui­sivit. Ioh. 3. 13. Nullus enim ascendit in cae­lum, nisi qui descendit è caelo fil [...]us, qui est in caelo. 1. Cor. 2. 8. Nam si co [...]nouis [...]en [...], nequaquam Dominum glori [...] crucifixissent. Ioh 8. 58. A­men, amen dico vobis, pri [...]squam Abraham s [...]e­ret, ego sum. Luc. 2. 52. Iesus autem profi [...] [...]eb [...]t sapientia & statura & gratia apud Deum & ho­mines.

[Page]Haec communicatio idiomatum locum habet tantùm in concreto non abstracto. Concretum est nomen integrae personae; vt Deus, homo, Christus, &c. Abstractum est no­men alterius naturae seperatim consideratae; vt Deitas, Humanitas, &c.

4 Dicta de Deo quae speciem mali prae se ferunt, per operantem permissionem intelli­genda. Nehem. 9. 37. Nam proventum suum effert regibus quos praeposuisti nobis propter peccata nostra: etiam in corpora nostra dominā ­tur, & in iumenta nostra pro voluntate sua, adeò vt in angustia magna simus. Isa. 19. 14. Iehova miscente in medio eius spiritū perversitatum; facient vt erret Egyptus in omni opere suo. Exo. 4. & 7. & 9. & 11. & 14. Deus indurat cor Pha­raonis. Deut. 2. 30. Obduravit deus tuus spiri­tum eius, & obsirmavit animum eius, vt trade­ret illum in manum tuam, sicut est hoc tempore. Ios. 11. 20. A Iehova fuit quód obfirmabant a­nimum suum ad occurrendum bello Israeli, vt internecioni de voveret illas, nec fieret illis gratia sed perderet illas. 1. Sam. 2. 25. Non ausculta­runt voci patris sui, quia Iehova volebat illos perdere. 2. Chr. 22. 7. Se [...] à Deo fuit proculca­tio Achaziae. Psal. 105. 25. Mutavit animum istorum vt odio haberent populū suum, vt ma­chinarentur contra servos suos. Rom. 1. 28. [Page] Tradidit eos Deus in mentem reprobā. 2. Thess. 2. 11. Mittet illis deus efficaciam illusionis, vt credant mendacio. Ezec. 14. 9. Ipse autem Pro­pheta cùm pellectus fuerit vt eloquatur verbū: Ego Iehova pellexero prophetam ipsum, & extendens manum meam contra ipsum, perdam ipsum è medio populi mei.

5 Dicta completivè, si nondum completa sunt inchoativè intelligenda. Gen. 4. 32. Quū autem Noah natus esset 500 annos, genuit She­mum, Chamum, & Iaphethum, id est, caepit gig­nere. Gen. 11. 26. Therah vixerat septuaginta annis: quùm genuit Abramum, Nachorem, & Aranem. & 1. Reg. 6. 2, 37. Psal. 119. 8. Statu­ta tua observabo ne derelinquas me, de conatu in­telligendum, vt Phil. 3. 12. Nedum vt iam me­tam apprehenderim, aut iam perfectus sim: sed persequar, experiēs an quo (que) apprehendam: cuius etiam rei causa apprehensus sum à Iesu Christo. ver. 15. Quot quot ita (que) perfecti sumus, hoc senti­amus. Luc. 1. 6. Erant autem iusti ambo in con­spectu Dei inc [...]entes in omnibus mandatis & constitutionibus inculpatè.

6 Leges morales, sub peccato nominatim definito, omnia peccata ejusdē generis, cau­sas eorum, occasiones, irritamenta, & opposi­tas virtutes significant. Sic enim Christus le­ges morales interpretatur. Matth. 5. 2. ad [Page] finem vsque. 1. Ioh. 3. 15. Qui odit fratrem ho­micida est.

7 Minae & promissiones cum suis condi­tionibus intelligendae; illae fidei & resipiscen­tiae; hae, praeserum si corporales fuerint, cum exceptione castigationis & crucis.

Ezech. 33. 14. Et quùm dixero improbo omninò morieris; si reversus à peccato suo exer­cuerit iudicium & iustitiam &c. omninò vivet non morietur. Apoc. 21. 8. Timidis & incredu­lis, & execrabil [...]bus, & homicidis, & scortatori­bus, & veneficis, & idololatris, & omnibus men­dacibus, pars assignata est in stagno ardenti igni & sulphure, quod est mors secunda. at vers. 6. promissionem addit. Ego sitienti dabo ex fonte aquae vivae gratis. Ionae 3. 5. Et proclamavit di­cens▪ adhuc quadraginta dies, deinde Ninive sub­vertetur. Ex sequentibus apparet condicio­nem intelligendam. Ierem. 18. 9.

His similia exempla sunt. Isa. 38. 1. de Eze­chia. Da praecepta familiae tuae: nam tubrevi moriturus es, ac non vives. Subintelligenda conditio voluntatis divinae. Gen. 20. 3. Do­minus Abimelecho, quia Abrahami [...]rem ad se rapuerat, ait: Ecce tu morieris, propter mu­lierem quam accepisti; excipe nisi restituas.

Hinc nata est in scholis distinctio volun­tatis signi & beneplaciti. Voluntas benepla­citi [Page] est, qua quaedam absolutè & simplicitèr absque vlla conditione vult, vt mundum crea­ti & regi, mitti filium. Voluntas signi est, qua vult quaedam sed propter aliud & cum con­dicione: & sic dicitur, quòd condicio apposi­ta signum sit, Deum sic velle.

8 Oratio superlativa aut exclusiva de vna persona vsurpata, non excludit alias divinita­tis personas, sed creaturas & fictitia numina; quibus verus Deus sive in vna sive pluribus personis opponitur. Ioh. 17. 3. Haec est estem vita aeterna, vt te solum cognoscant esse verum Deum, & quem misisti Iesum Christum. Pa­trem solum verum Deum appellat, vt falsis omnibus dijs opponat. Rom. 16. 27. Soli sa­pienti Deo gloria per Iesum Christum. 1. Tim. 1. 17. Ioh 10. 29. Pater maior est omnibus; non caeteris personis sed creaturis. Mar. 13. 37. Solus pater novit diem Iudicij. Omnia opera Trinitatis ad extra & attributa inclusivè intel­ligenda sunt.

9 Quando Deus absolutè sive per se con­sideratur, tres personae comprehenduntur. quando confertur cum persona Trinitatis, pa­trem significat. 2. Cor. 13. 13. Gratia Do­mini nostri Iesu Christi & charitas Dei, & communicatio Spiritus sancti sit cum omnibus vobis.

[Page]10 Vox generalis specialiter significat & contra, vt omnis (inquit August. lib. 6. cont. Iu­lian. c. 12.) pro multis & multi pro omnibus vsur­pari in scripturis saepè solent. Gen. 33. 11. Do­nauit mihi Deus, & sunt omne. Ier. 8. 6. Omnes conversi sunt in cursum suum, id est, pleri (que). Mat. 21. 26. Omnes habent Iohannem quasi Prophe­tam. i. pleri (que). Phil. 2. 21. Omnes quae sua sunt quaerunt, non quae sunt Christi. Deut. 28. 64. Et disperget te Iehova in omnes populos, i. multos. 1. Reg. 12. 18. Et omnes Israelitae lapidarunt eum, i. omnes qui praesentes aderant. Exod. 9. 6. Omnia animalia Aegypti mortua sunt. Ierem. 26. 9. Tum congregatus est omnis populus con­tra Ieremiam in domo Iehovae, i. omnis impius. Matth. 4. 23. Sanans omnem languorem, id est, omnem oblatum. Ioh. 14. 13. Quicquid petieri­tis, patrem in nomine meo, id est, quicquid iuxta verbum. 1. Cor. 6. 12. Omnia mihi licent, id est, omnia adiaphora. Nihil pro parum aut exigu­um. Ioh. 18. 20. Nihil in occulto loquutus sum, id est, parum. Act. 27. 33. Nullus pro paucis. Ierem. 8. 6. Nullus est qui agit paenit entiam mali sui, id est, pauci. Ioh. 3. 32. Quod vidit & audi­vit testatur, & nemo testimonium eius accipit, id est pauci. 1. Cor. 2. 8. Quam sapientiam nemo Principum huius seculi cognovit, id est, perpau­ci. Semper pro saepè aut diù. Proverb. 13. 10. [Page] Inter superbos semper sunt iurgia, id est, saepè. Luc. 18. 1. Dixit eis parabolam quòd oportet ipsos semper orare. Luc. 24. 53. Erant (que) sem­per in templo laudantes & benedicentes Deum. Ioh. 18. 20. Ego semper domi in Synagoga & in Templo. Aeternum de longo tempore quod rei praesenti conveniat. Gen. 17. 8. Universa terra Canaan data Abrahamo in possessionem aeternam. Levit. 25. 46. Si servi & alienigenae fuerint, opera eorum aeternum vtimini. Deutro. 15. 17. Si servus fuerit frater tuus Iudaeus & noluerit à te discedere: tum accipies subulam & perforabis aurem eius in porta, & serviet tibi in aeternum. 1. Chron. 15. 2. Levitas elegit de­us, vt ministrent sibi vsque in aeternum. Esa. 34. 6. Et bestiae possidebunt Idumaeam & Bosram vsque in aeternum. Dan. cap. 2. vers. 4. Rex in aeternum vive. Ierem. cap. 25. 9. Redigam Iu­daeam & terras vicinas in stuporem in sibilum & solitudinem perpetuam. Vbi (que) pro passim. Mar. 16. 2. Illi verò egressi praedicarunt vbi (que) Domino cooperante. Luc. 17. 3. Deus nunc annunciavit omnibus vbi (que) hominibus vt resipiscerent. [Non] ad speciem restringitur. Psal. 7. 4. Non est ini­quitas in manibus meis, id est, in causa mea contra Saulitas. Ioh. 17. 13. Neque parentes eius peccaverunt. i. vt hic ob peccata caecus nas­ceretur. Misericordiam volo non sacrificium. [Page] Non pro rarò, vix difficultèr. 1. Regum. 15. 5. David non declinavit ab vllo eorum quae praece­perat ipsi Dominus, praeterquam in re Uriae. 1. rarò. Luc. 2. 37. Ipsa vidua erat, & non decede­bat è templo.

III. Vocum Grammaticae & Rhetori [...]ae proprietates ipsis vocabulis variè consignificant. vt,

Ellepsis significat vel brevitatem vel cele­ritatem affectuum. Gene. 11. 4. Extruamus nobis vrbem & turrim cuius fastigium [assur­gat] in caelum, vt nobis faciamus nomen. Act. 5. 34. Sin ex Deo, non poteritis dissolvere, [ac nes­cio] an etiam pugnare cum Deo comperiami­ni. Psal. 6. Et tu Domine vsquequo? Exod. 22. 20. Qui sacrificat dijs alienis vt anathema per­ditor: praeterquam [qui sacrificat] Iehovae. Gen. 3. 21. Nunc igitur [videndum] ne exten­dens manum suam accipiat de arbore vitae. 1. Chron. 4. 10. Si benedicendo benedixeris mihi [faciam hoc vel illud] Exod. 22. 23. Si afflixe­ris pupillum [affligam te.]

Enallage praeteriti, qua praeteritum poni­tur profuturo, in oraculis Prophetarum certi­tudinem rei futurae fignificat. Gene. 10. 3. Mortuus es propter mulierem. 1. morieris. Isa. 9. 6. Puer natus est vobis, & filius datus est vo­bis. [Page] Isa. 21. 9. Cecidit, cecidit Babylon.

Pleonasmus, qui multiplex

Substantivi in eodem casu iterati, signifi­cat I. Vim & Emphasim. Psal. 133. 2. Sicut vnguentum quod descendit in barbam, barbam Aaronis. Luc. cap. 6. vers. 46. Quid vocatis me Domine, Domine. II. Multitudinem. Gen. 32. 16. Dedit in manus servorum suorum greges, greges, id est, multos greges. Ioel. 3. 19. Turbae, turbae in valle concisionis, id est, multae turbae. III. Distributionem. Ad portam & portam. 1. Chron. 16. 13. id est, in singulis portis. Levit. 17. 3. Vir, vir, 1. singuli. 2. Chron. 19. 5. Constitues iudices in vrbe & vrbe, id est, singulis. IIII. Diversitatem & varietatem. Psal. 12. 13. In corde & corde loquuntur, i. di­versis cordibus. Prov. 20. 10. Pondus & pon­dus abominabilia sunt Iehovae.

Substantivi in regimine. I. In singulari emphasim & certitudinem. Exod. 31. 15. Die septimo Sabbathum Sabbathi est. Mich. 2. 4. Et lamentabitur lamentum lamentationis. II. In plurali excellentiam. Psal. 136. 2. Deus deorum, i. Summus Deus. Dan. 2. 37. Rex regum. Eccles. 1. 2. Vanitas vanitatum. Canticum canticorum. Servus servorum.

Adiectivi repetiti, exaggerationem signi­ficant. Iere. 24. 3. Vide ficus bonas, bonas▪ Esa. [Page] 6. 3. Sanctus, sanctus, sanctus Dominus deus ex­ercit [...]um. Exod. 34. 6. Transiens Iehova ante faciem eius, inclamavit, Iehova, Iehova Deus fortis. Ierem. 7. 4. Ne habetote fiduciam ve­stram in rebus falsis, dicendo, templi Iehovae, templi Iehovae, templi Iehovae ista sunt. Ierem. 22. 29. O terra, terra, terra, audi verbum Ieho­vae. Ezech. 21. 27. Dices igitur gladius, gladius districtus est ad mactationem extersus. Proverb. 6. 10.

Verbi, significat emphasim aut vehemen­tiam, aut certitudinem, aut celeritatem. Gen. 2. 17. Moriendo morieris. Isa, 50. 2. An abbre­viando abbreviata est manus [...]ea. & 56. 3. Discernendo discrevit Iehova me à pop [...]lo suo. Psal. 50. 21. Cogitas me essendo esse similem tui. Psal. 109. 10. Et vagando vagantur filij eius, & mendicant. Ierem. 12. 16. Erit autem si discendo dediscerint vias populi mei &c. 2. Regum. 8. 10. Prov. 27. 23. Exod. 13. 17. Isa. 6. 9. & 55. 2. 2. Reg. 5. 11. Gen. 46. 4. 2. Sam. 15. 30. Ierem. 23. 39.

Conjunctionis, interdum significat vehe­mentiam. Ezech. 13. 9. Proptereà, proptereà quòd errare fecerunt populum. Vnde duplicata conjunctio (secùs quàm Latinè fit) negatio­nem intendit. Exo. 14. 11. An proptereà quòd non non sepulchra in Aegypto, id est, m [...]lla pror­sus. [Page] Matth. 13. 14. Et videndo vide bitis, & [ [...]] non cernetis.

Sententiae, I distributionem significat. Ezech. 46. 21. Atrium in angulo atrij erat: a­trium in angulo atrij erat: atrium in angulo atrij erat, id est, atrium vnum in quovis angulo ipsius atrij. II Emphasim. Exod. 12. 50. Fece­runt Israel sicut praeceperat Moses & Aaron sic fecerunt. Psal. 145. 18. Propinquus est Iehov [...] omnibus invocantibus eum: omnibus invocan­tibus eum in veritate. Psal. 124. 1. Nisi Ieho­va fuisset nobiscum, dicat nunc Israel: nisi Ie­hova fuisset nobiscum. III. Repetitio sen­tentiae quae fit aliis verbis, expositionis est gra­tia. 2. Regum. cap. 20. vers. 3. Obsecro Ieho­va, recordare, me iam continenter ambulasse co­ram te fideliter & corde integro, & quod bonum videtur in oculis tuis fecisse. Psal. 6. vers. 9, 10. Audivit Iehova vocem fletus mei, audivit Ieho­va precationem meam: Iehova crationem me­am suscepit. Esa. cap. 3. vers. 9. Peccatum suum indicarunt, & non absconderunt. Ioh. 1. 3. Omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso fa­ctum est nihil.

Tropi omnes [...] consignificant, prae­ter delectationem & ornatum, praebentes [Page] etiam fomenta fidei; vt cum Christus ponitur pro christiano, vel pro ecclesia dei. Mat. 25. 34. 1. Cor. 12. Sicut corpus unum est, & habet mul­ta membra: & omnia membra corporis vnius multa cum sint, vnum tamen sunt corpus: ita & Christus, idest, Ecclesia. Act. cap. 9. vers. 4. Hic tropus fidelem animum consolatur & fidem alit.

Ironia significat peccati iustam reprehensi­onem. Iudg. 10. 14. Dixit autem I [...]hova ad fi­lios Israel: ite & clamate ad deos vestros, quo [...] elegistis, ipsi salvent vos tempore angustiae. Mar. 7. 9. Et dixit Iesus Pharisaeis hypocritis: Sanè benè abr [...]gastis mandatum Dei & traditiones vestras servatis. 1. Reg. 22. 15. Quùm ergò ingressus esset ad regem, dixit et Rex, Michaiah v [...]rum iturisumus in bellum &c. qui dixit, as­cende & prosperare, scilicet tradet Iehova in manum regis. & 18. cap. Cum autem esset meri­dies, illudebat eis Elias, dicens, clamate altiùs; deus enim est: sed aliquid fortasse contemplatur, aut occupatus est, aut it [...]r facit, nisifortè dormit, vt sit expergefaciendus. 1. Cor. 4. 8. I am satura­ti est is, [...]am ditatiestis, abs (que) nobis regnum adepti estis.

Figurae dictionis in vocis vel soni repetiti­one, plerumue emphasim habent. Psal. 66. 7. Benedicat nobis Deus, deus noster. Esai. 48. [Page] II. Propter me, propter me, faciam ne blasphe­mer. Ioh. 1. 51. Amen, amen, dico vobis. Psal. 67. 6. Celebrabunt te populi, Deus: celebrabunt te populi omnes. Psal. 135. Singulis versibus hac de causa repetitio.

Interrogatio significat I vehementem affirmationem sive asseverationem. Genes. 4. 7. Nonnè si bene egeris, remissio? Ios. 10. 30. Nonnè hoc scriptum est in libro iustorum? Ioh. 4. 35. Nonnè vos dicitis adhuc esse quatuor menses ad messem? Iosu. 1. 9. Gene. 37. 13. 1. Regum. cap. 20. vers. 27. Mar. 12. 24. Ioh. 6. 7. II. Negationem. Gene. 18. 4. Nunquid dif­ficile erit Domino verbum.? Rom. 3. 3. Num eorum incredulitas fidem Dei faciet irritam? Matth. 12. 26. Si Satanas satanam vicit, quo­modo stabit regnum eius? III. Prohibiti­onem. Psal. 79. 10. Adiuva nos De [...]s, quare dicent Gentes, vbi est Deus eorum? 2. Sam. 2. 22. Et dixit Abner ad Assahelem: recede à me, quare te percutiam humi? IIII. Varios affectus, vt admirationem, commiseratio­nem, querelam, reprehensionem. Psal. 8. 10. Domine, quam admirabile est nomen tuum in universa terra! Isa. 1. 21. Quomodo est facta [...]eretrix Civitas fidelis! Psal. 22. Deus mi, deus mi quare me dereliquisti?

Con [...]essio significat negationem & repre­hensionem. [Page] 2. Cor. cap. 12. vers. 16. Sed est [...], non gravavi vos, sed cùm ess [...]m callidus, dolo vos decepi: num per quenquam eorum quos mis [...] ad [...]os, vos decepi?

IIII. Si dissimilarium [...]ocorum oppositio, do­ceatur esse, vel non eiusdem rei, sed nominis tantùm, vel non secundum idem, vel non ad idem, vel non eo­dem modo, vel non eodem tempo­re, conciliatio facta est.

Exempla.
Psal. 9.9 ‘Iudica me Ieho­v [...] secundum iustitiam m [...]a [...].’ Isa. 64.4 ‘Sumus vt im­mundus omnes nos, & sicut panniculus me [...] ­struatu [...] omnes iusti­tiae nostr [...].’

Conciliatio.

E scopo & circumstantiis vtriusue loci constat contradictionem hanc non esse ad idem. Ergò distinguo; iustitia alia est causae vel operis, alia personae: de priore, primus est lo­cus; [Page] de posteriore, locus est posterior.

Matth. 10.10 ‘Neque peram ad iter, neque binas tu­nicas, neque soleas▪ ne­que baculum.’ Mar. 6.8 ‘Et pr [...]cepit ijs, vt nihil sumerent ad iter nisi virgam tan­tùm, non peram, non panem, non aes in zona, sed vt cal [...]iarentur sandalijs.’

Conciliatio.

Distingue respectus▪ Matthaeus baculum intelligit, qui oneri sit ferentibus. Marcus talem, qui viatores sustineat ac levet; quali vsus est Iacob. Gen. 32. 10. Deinde soleae a­pud Matthaeum novae sunt, quae ad iter stu­diosè comparantur. Sandalia apud Mar­cum non nova sunt, sed ea quae pedibus quo­tidiè teruntur.

Ex hoc quarto consectario nascuntur multae cautiones in conciliandi [...] locis obser­vandae.

1 Scriptores sacri de rebus & perso­nis praeteritis scribentes anticipant, id [Page] est, de iis loquuntur juxta morem loci illius & temporis in quo scripserunt. Gene. 12. 5. Po­steà refigens, inde ad montana profectus est ver­sus orientem tractum Bethelis. Locus sic di­ctus est Mosis temporibus; Abrahami verò non Bethel sed Luz. Gene. cap. 28. vers. 19. Gene. cap. 13. vers. 1. Ascendit Abram ex Aegypto, &c. in meridiem: non respectu Ae­gypti, sed loci in quo fuit Moses. 1. Pet. 3. 19. Christus spiritu praedicabat incarceratis. Di­cuntur incarcerati ratione temporis, quo scripsit Petrus hanc Epistolam, non quo vi­xit Noë. Psal. 105. 15. Nolit [...] tangere vnctos meos. Abraham, Isaac, Iacob dicuntur vncti pro ratione & more temporis quo vixit Da­vid. Nam ipsi externa vnctione caruerunt.

2 Allegoriae juxta scopum loci exponen­dae. Sic Chrysost. super Matth. cap▪ 8. Para­bolae non sunt ad verbum exponendae, ne multa sequantur absurda. August. in psal. 8. In omni allegoria haec retinenda regula est, vt pro sententia praesentis loci consideretur quod per similitudinem dicitur.

3 Loci & personae in Scripturis persaep è sunt binomines. Gedeon Ierubaal. Iudg. 6. 32. & Ierubesheth. 2. Sam. 11. 21. Ahimelech. 1. Sam. 21. 3. & Abia [...]har. Mar. 2. 26. Salomon. 1. Sam. cap. 12. vers. 24. & Iedidia. vers. 25. [Page] Zimri, 1. Chron. 2. 6. & Zubdi, Iosu. 7. 1. Ha­zaria, 2. Chron. 22. 6. & Achazi [...], 1. Chron. 3. 11. & Iehoachaz, 2. Chron. 21. 17. Iohanan, 1. Chron. 3. 15. & Iehoachaz, 2. Reg. 23. 30. & Schallum, Ier. 22. 11. Ieho [...]achin, 2. Reg. 24. 6. & Iechonias, 1. Chron. 3. 16. & Conja, Ier. 22. 24. Mephiboscheth, 2. Sam. 4. 4. & Meribbahal, 1. Chron. 8. 34. Abinadab, 1. Chron. 10. 2. & I [...]scui, 1. Sam. 14. 49. Eliachim & Iachim, 2. Reg. 23. 24. Ozias & Azarias, 2. Reg. 15. 1. 2. Chron. 26. 1. Hestera, Edissa, Hest. 2. 7. Si­mon, Petru [...], Ioh. 1. 42. & Cep [...]as, & Barjon [...]. Ioses & Barnabas, Act. 4. 36. Saulus & Pau­lus, Act. 13. 6, 8. Matthaeus & Levi. Hierusa­lem & Iebus, & Salem.

Et nomen quod reuera vnum est, saepè mu­tationes & differentias habet: Vt Salmon, Ruth. 4. 21. idem Salma, 2. Chron. 2. 11. Abi­gal, 2. Sam. 17. 25. idem Abigail, 1. Chron. 2. 16. Tiglath-pileser, 2. Reg. 15. 19. idem Til­gath-pilneeser, 1. Chron. 5. 6. Aram, Matt. 1. 3. idem Ram, 1. Chron. 2. 9.

Et è contra distinctae personae & loci di­u [...]rsi vnomines sunt, Math. 1. 11. Iosia [...] genuit Ieconiam & [...]ratres [...]ius, in transportatione Ba­bylonica, 12. Post transportationem Babyloni­cam Ieconias genuit Salathiel. Hîc quia Iecho­nias & secundam tesseradecadem finiat & [Page] tertiam inchoet, vnus alteri deerit, nisi dica­mus duos Iechonias patrem simul & filium fuisse. Succoth nomen trium locorum; primus in Aegypto, Exod. 12. 37. secundus in tribu Gad, Ios. 13. 27. tertius in tribu Manassis, 1. Reg. 7. 46.

4. In supputationibus sacris, propter im­pietatem principis, vel nomen eius vel nume­rus annorum, quibus malè administrauit, o­mittuntur.

1. Sam. 13. 1. Saul duobus regnauit super Is­raelem. Subaudi, legitimè, vel, vt inquit Lyra, de Iure: aliâs verò plures annos regnauit, Mat. 1. 8. Ioram genuit Hosiam. Hîc propter impie­tatem tres omittuntur Achaziah, Ioas, Ama­ziah.

5. Datum tempus sumitur vel completè, vel incompletè: eiusque partes intelliguntur vel inclusiuè vel exclusiuè. Vt:

1. Reg. 15. 9. ‘Anno vigesimo Ieroboam regnauit Asa super Iehudam.’

‘25 Nadab filius Ieroboā regnare [coe­pit anno secundo] A­s [...] regis Iudae: & reg­nauit [biennium.]’ ‘28 Baasa morte afficiens eum [anno tertio Asae] regis Iudae regnauit proeo.’

Conciliatio.

Nadab qui coepit regnare anno secundo Asae, potuit regnare biennium; quamuis Baa­sa anno tertio Asae succedat, quia anni regum Israëlis & Iudae vltimi non sunt completi, sed eorum quidam (vt in hoc loco) vix menses complectuntur; caeteris positis comple­tè.

Matth. 17.1 ‘ [Sexto verò post die] assumit Iesus Pe­trum & Iacobum, & Iohannem fratrem e­ius, & subducit eos in monte sublimem.’ Luc. 9.28 ‘Factum est au­tem post haec verba [quasi dies octo] in­tercesserunt, quum as­sumptis Petro & Ia­cob & Iohanne ascen­dit in montem.’

Conciliatio.

Matthaeus exclusiuè ponit tantùm inter­medios dies, qui integri fluxerunt: Lucas ex­tremos etiam dies inclusiuè connumerat.

Tēporis partes ponuntur aliquādo inclusi­uè, aliquādo exclusiuè, I. Vt perfectior sit nu­merus. Sic August. q. 47. in Ex. In numero per­fectiori saepè, quod deest vel quod superest, nō [Page] computatur. Iud. 11. 26. Habitauit Israël in Hesbon & Areer trecentos annos. Hi anni nu­merandi sunt ab egressu Israëlitarum ex AE­gypto, hoc modo: Mo [...]ae in diserto ann. 40. Iosua an. 17. Othonielis an. 40. Iud. 3. 11. E­hud & Samgar an. 80. Iud. 3. 30. Barac an. 40. Iud. 5. 51. Gedeonis an. 40. Iud. 8. 28. Abime­lech an. 3. Iud. 9. 22. Tolah an. 23. Iud. 10. 2. Iair an. 22. Iud. 10. 3. Totum est praecisè 305. anni. Hic ergo anni quin (que) non repetuntur fortè quia par hic numerus 300. & compu­tationi & sermoni est aptior. II. Breuita­tis gratia, Iud. 20. 46. Caesiè BinJamitis 25000. Hic 100. non computantur vt apparet v. 35. Israëlitae prosternebant eo die è BinJamine vici­es quinquies mille centum viros.

5. Rex vel externo bello, vel senio, vel morbo impeditus proregem filium viuus con­stituit: ideoue computationibus annorum patris & filii simul regnātium, anni regiminis aliquando coniunctim, aliquando separatim numerantur.

2. Reg. 1. ‘17. Mortuus est A­chaziah, & regnauit Iehoram pro eo anno secundo Iehorami fi­lii Iehosaphat regis Iudae.’
2. Reg. 3.

1 Iehoram filius Achab regnauit an­no decimo octauo Iehosaphat.

Cap. 8. 16. Anno quinto Iorami filii Achab; regnare coepit Iehoram filius Ieho­saphat, & octo annis regnauit.

Conciliatio.

Iehosaphat anno regni 17. constituens re­gi Achab contra Syros auxilium ferre, Ioram filium proregem designat: anno 18. regni sui & filii secundo regnauit Ioram filius Achab. Postea quinto anno huius Ioram filii Achab, Iehosaphat senio confectus, filio suo Ioram regnum confirmat; qui dicitur 8. an. regnasse, quatuor viuente adhuc patre & quatuor solus iam mortuo patre.

2. Reg. 15.30 ‘Hosea filius E­lae percussit Remaliam ita vt morte afficeret [...]um & regnauit pro eo, anno vigesimo Io­tham filij Vzziae.’ 2. Reg. 15.33 ‘Iotham filius Uzziae natus 25. an­nos erat quùm regna­re inciperet, & sexde­cim annos regnauit Hierosolimis.’

Conciliatio.

Sexdecim annos regnauit solus mortuo patre; regnauit etiam viginti cum patre: quia vice patris leprosi, regni administrationem inijt.

6. Orientales variè distingunt diem arti­ficialem, & in horas aequales duodecim (vul­gò planetarias) & quadrantes, ab hora proxi­mè praecedente nominatos. Bero [...]ld. Chro­nol.

  1. 2. 3. 4.
Orient. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Nostrae. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Mar. 15. 16. 25 ‘Erat autem [hora tertia] quando crucifixerunt eum.’ Ioh. 19.14 ‘Erat autem parasceue pasc [...], [hora verò quasi sexta] tum dicit Iudaeis, ecce rex vester.’

Conciliatio.

Oppositio non est ad idem: ergo distin­gue modos computandi horas diei, tum con­stabit Christum potuisse crucifigi hora tertia [Page] & circa sextam.

7. Numero majori & pleniori minor ad­numeratur, Iud. 3. 11. Quiescebat terra omnis annis [quadraginta,] quùm mortuus est Otho­niel. Sub hoc numero comprehenduntur om­nes anni à morte Iosuae ad mortem Otho­nielis etiam octo anni seruitutis sub Syris. Iud. 3. 30. Terraquievit 80. an. Hic ab Otho­nielis morte anni Ehud & Samgar simul cō ­numerantur. Ehud enim 80. annis iudex esse non potuit; quia tum hi anni plenam ho­minis aetatem fecerunt. Simile occurrit, Iud. 5. 31. & 8. 28. & 9. 22. & 10. 2, 3. & 11. 26. vbi annis 300. includuntur 40. anni morae in de­serto.

8. Filiatio est, vel naturalis vel legalis. Naturalis, fit generatione: Legalis, adopti­one; quae testanda est educatione & enutri­tione, & successione in regno, Leui ratione, jure redemptionis.

2. Sam. 21.8 ‘Et accepit Rex quin (que) filios Micalae filiae Saulis quos pepe­rerat Hadrieli filio Barzillai Mecola­naeo.’ 1. Sam. 18.18 ‘Fuit autem quo tempore daturus erat Merabam filiam Sau­lis Dauidi, vt ipsa Da­retur Hadrieli Meco­lonaeo in vxorem.’

Conciliatio.

Naturales sunt filii Merabae, legales Mica­lae, ideoue parere tantùm significat educare, alere, nutrire. Sic enim Gen. 50. 23. filii Ma­chiris dicuntur nati super genibus Iosephi, id est, educati.

Matth. 1.12 ‘Ieconias genu­nuit Salathiel.’ Luc. 3.27 ‘Salathiel fili­us Neri.’

Conciliatio.

Salathiel filius Neri naturâ: filius Ieconiae legaliter respectu successionis in eodem reg­no. Hoc modo Tzedechias Ieconiae siue Ie­hoiachinis frater, 2. Chron. 36. 10. & cogna­tus, 2. Reg. 24. 27. & filius, 1. Chron. 3. 16. frater generatione, filius iure successionis. Hoc modo conciliantur Matthaeus & Lucas in genealogia Christi: alter enim naturalem ordinem sequitur vt Lucas, alter legalem.

V.

Dato praedictis mediis loci genuino sensu, vocis [...] significatio loco congrua da­bitur. [Page] Hoc modo vau praefixae seu copulativae significationes (vt annotavit Brunerus in Gram. Hebr.) pro locorum varietate distin­guntur, significat. 1 o. At. Isa. 9. 10. Gen. 42. 10. 2 o. quoniam. Isa. 53. 11. 3 o. quin. Isa. 9. 11. psal. 73. 4. 4 o. id est. Isa. 9. 14. 1. Sam. 17. 40. 5 o. Idcirco. Prov. 1. 18. 6 o. Ita vt. Psal. 18. 39. Isa. 24. 20. 7 o. sic etiam. Isa. 10. 10. & 51. 11. 8 o. Et tamen. 1. Chron. 5. 2. Nehem 9. 19. 9 o Atqui. Psa. 73. 2. & 19. 6. 10 o. Posteà tunc. Isa. 16. 12. Gen. 3. 5. 11 o. autem. Isa. 1. 21. Nehe. 2. 9. 12 o. Etiam. 2. Reg. 3. 8. 13 o. Num. Isa. 37. 11. 14 o. sicut, sic. Psal. 125. 2. Dan. 7. 2. 15 o. Qui, quae, quod. Isa. 43. 8. 16 o. quum. Psal. 50. 17. 17 o. vt. Isa. 49. 6. 18 o. quamvis. Ier. 31. 35. 19 o. inquam. Isa. 55. 1. 20 o. id (que). Psal. 105. 12. 21 o. At (que) ita. Prov. 3. 4. 22 o. Et vt. Isa. 58. 5▪ 6. 23 o. quoniam, ideò. Psal. 109. 17. 24 o. imo. psal. 109. 18. 25 o. nec non. psal. 72. 16. 26 o. verùm. psal. 73. 23. 27 o. etiamsi. Iob. 19. 26. 28 o. aut. psal. 139. 7. 29 o. quòd, id (que). psal. 139. 14. 30 o & verò. psal. 139. 17. 31 o. tum. Neh. 12. 27. 32 o. simulat (que). Iere. 50. 43. 33 o. si sin. 2. Reg. 5. 17. 34 o. nec. isa. 41. 8. 35 o. hoc igitur. prov. 17. 33. 36 o. vnà cum. prov. 8. 18. 37 o. quòd. Gen. 47. 6.

Hoc modo constat [Berech] significare contraria, benedicere & maledicere. Iob. 1. 5. 1. Reg. 21. 10. & 11. 2, 9.

[Page]Hinc denique liquet [Huchal] non signifi­care prophanare, sed incipere. Gene. 4. 26. I. Immediatè procedit verbum infinitum, non nomen. II. Intermultas diluvii causas Mo­ses prophanationem cultus Dei non enume­rat: quae tamen praecipuè fuit notanda, si mo­dò in populo Dei obtinuisset.

CAP. VI. DE ORTHOTOMIA.

HActenus de Interpreta­tione: sequitur Orthoto­mia.

[...] est▪ qua ver­bum fit aptum ad aedifi­candum populum Dei. 2. Tim. 2. 15. Stude teipsum probatum sistere Deo, operartum quinon erubes­cat, [ [...]] & quirectè secet sermonem veritatis. Metaphora fortè ducta est à Levitis, quibus non licebat temerè partiri membra victimarum. Isa. 50. 4. Dominus Iehova dedit mihi linguam eruditorum, vt sciam tempestivè eloqui defesso verbum.

Eius partes sunt [...], & Applicatio.

Dialysis est, qua locus datus in varias do­ctrinas, [Page] velut tela quaedam textori [...] resolvi­tur. Act. 18. 28. Magna contentione▪ Iud [...]os magis ac magis redarguebat publicè, [...]stendens per Scripturas Iesum esse Christum illum.

Dialysis est vel Notatio, vel Collectio.

Notatio est, quando doctrina in dato loco exprimitur. vt, Rom. 3. 9. Criminati sumus Iu­daeos & Graecos omnes esse sub peccato. 10. Si­cut scriptum est, non est iustus ne vnus quidem: 11. Non est qui intelligit, non est qui exquirat Deum. vers. 12. Omnes deflexerunt, simul inv [...]les facti sunt: non est qui faciat bonum, non est vs (que) ad vnum. Act. 2. 24. Quem Deus ex­citavit solutis doloribus mortis, eò quód impos­sibile erat eum ab ea retineri. vers. 25. David enim dicit de eo, prospiciebam Dominum coram me semper, quoniam est mihi ad dextram ne con­cutia [...]. 26▪ Proptereà oblectatum est cor me­um, & ex [...]ltavit lingua mea; atque ade [...] car [...] mea requ [...]escet in s [...]e. vers. 27. Quontam non derelinques animammeam apud inferos: neque sines sanctum tuum v [...]á [...]re corruptionem.

Collectio est, quùm doctrina non expres­sa, è textu solidè colligitur. Hoc fit ope no­vem argumentorum, hoc est▪ causarum, effe­ctorum, subiectorum, adiunctorum, dissenta­neorum, comparatorum, nominum, distribu­tionis, definitionis.

[Page]

Locus. Collectio.
‘ Ioh. 10. 34 Respondit ijs Iesus, nonnè soriptum est in lege vestra, Ego dixi, dij estis?’ Acomp. minoris. ‘ 35 Si illos di­xit deos, ad quos ser­mo Dei factus est: & non potest solvi Scriptura.’ ‘ 36 Me, quem Pater sanctificavit & misit in mundum, vos dicitis blasphem [...] ­re, quia dixi, Dei fili­us sum.’
‘ 1. Cor. 9. 9. Nam in Mosis lege scriptum est, non obligabis os bovi tri­turienti, Num boves curae sunt Deo?’ A minore. ‘ Vers. 4. Annò [...] habemus potestatem vescendi & bibendi?’
‘ Gal. 3. 10 Nam quot­quot ex operibus legis sunt, sub execratione sunt. Scriptum est e­nim: Execrabilis quis­quis non manserit in omnibus quae sunt in li­bro legis, vt faciat ea.’ ‘ Vers. 11. Siqui­dem iustus ex fide vi­vet.’ A contrariis. ‘ Vers. 9. Itaque qui ex fide sunt, be­nedicuntur cum fide­li ill [...] Abraham.’ ‘ Vers. 11. Nullum apud Deum instificari per legem manifestum est.’
‘ Hebr. 8. 8 Nam incusans eos, inquit, ecce dies venient, dicit Domi­nus, quùm pa [...]gam cum domo Israel & cum domo Iuda foedus novum.’ Ab adjuncto. ‘Dum novum di­cit, antiquavit prius: porrò quod antiquatur ac senescit, prop [...] est vt evanescat.’

In colligendis doctrinis praecipuè tenen­dum exemplumin suo genere habere vim ge­neralis regulae. Exempla patrum typ [...] sun [...] nobis. 1. Cor. cap. 10. vers. 11. Et quicquid scriptum est, ad nostram doctrinam est scriptum; Est ue theorem, logicum, Genus actu esse in▪ singulis speciebus; & Opticum, ge­nerales rerum species c [...]rni priùs quàm singulares.

[Page]

‘ Rom. 9. 7 Ne (que) quia sunt semen Abrahae, ideò omnes sunt filij: sed in Isaac vocabitur [...]ibi semen.’ ‘ 10 Ne (que) hic solum, sed Rebecca quàm ex vno concepisset, nempe ex Issac patre nostro, haec experta est.’ A specie. ‘ Vers. 8. Hoc est, non qui carnis filij, ij filij Dei sunt, sed qui sunt filij promissionis, censentur insemine.’
‘ Rom. 4. 18 Qui Abraham contra spem sub spe credidit, &c.’ ‘ 21 Ac plenè persua­sum habens, eum, quod promiserat, posse etiam facere.’ ‘ 22 Quapropter eti­am hoc imputatum est ei pro iustitia.’ ‘ 23 Non scriptum est autem propter eum solum, quod hoc impu­tatum fuerit ei:’ ‘ 24 Sed etiam prop­ter nos, quibus futu­rum est vt imputetur, ut nimirum qui cre­dunt in eum.’

Illud addo, collectiones debere esse rectas & solidas, id est, [...] g [...] scripturae sensu du­ctas. Quod si secùs fuerit, quidlibet eliciemus è quolibet. Prov. 8. 22. Graeca versio septua­ginta interpretum est [...]. i. Domi­nus [Page] creavit me. Oratio est sapientiae, i. Christi de se loquentis. Hinc Arriani colligunt, filium esse creatum, ad modum sceleratè. At in He­braeo est [ Iehovah kanneni] id est, possedit me. Possidet autem Pater filium; quia generavit eum ab aeterno, & quia Pater in filio est, & Fi­lius in patre. Et sic. Gen. 4. 1. Vbi Adamo na­tus est filius dixit, possedi virum à Iehova. De­ceptio fortè ex eo nata est, quòd vel in [...]citia vel malitia [...] pro [...] est positum. August. [...]uper Psal. 39. vers. eius de cimum, hoc modo legit, obmu [...]ui q [...]ia [...] feci [...]ti me. Inde argut [...] colligit, mirum esse eum obtumesce [...]e, cui os ad loquendum factum est: quum [me]non sit vel in Hebraeo vel Graeco. Et super psal. 72. 14. Multa de vsuris disputat, & peccata vsu [...]as esse probat, vbi nihil omninò tale occurrit. Verba enim sunt. A dolo & violētia liberabit animā eo­rum, ade [...] pretiosus est sanguis eorū in oculis eiù [...]

Allegorias quo (que) colligere licebit: sunt e­nim argumenta à simi [...]ibus ducta, & Paulus his frequentèr inter docendū est vsus. 1. Cor. 9. 9. Verùm iis vtendum, his positis cautioni­bus. I. Fiant parcè & sob [...]è. II. Ne sint longè petitae, sed rei praesenti congruant. III. Breviter tractandae. IIII. Adhibendae ad in­stitucionē vitae, non ad dogma fidei probandū.

Locus doctrinae iusta consequentia colle­ctus [Page] [...] est & [...]. Act. 18. 24. Iud [...]us autem quidam Apollos nomine, Alexan­drinus natione, vir eloquens, pervenit Ephesum [ [...]] potens in Scripturis. 28 Magn [...] enim contentione Iudaeos magis (que) agis (que) argue­bat publicè, [ [...]] demonstrans per Scrit­turas Iesum esse Christum illum. Hinc sequitur.

Primò, humana testimonia vel philosopho­rum vel patrum non esse adhibenda▪ August. super psal. 66. Si ego dico nemo audiat: si Chri­stus dicit, vae qui non audit. Idem de vnitat. ec­clesiae. Non audiamus, haec dico, haec dicit: sed a [...]diamus, hoc dicit Dominus. Excipe nisi con­vincant conscientiam. Paulus hoc modo cita­vit testimonium Arati. Act. 17. 28. Per ips [...]m enim vivimus, mavemur, & sumus: sicut & quidam vestratium poetarū dixerunt, [ [...]] nam huius progenies etiam sumus. 29 Progenies ergò dei c [...]m simus &c. Menandri. 1. Cor. 15. 33. Ne errate: mores bonos commerci [...] corrumpunt prav [...]. Epimenidis. Tit. 1. 12. Dix­it quidā ex ipsis proprius ipsorū propheta, Creten­ses semper mend [...]ces, malaeae ferae, ventres pigri. Atue tum etiam parcè & omisso prophani scriptoris nomine.

Secundò, pauca Scripturae testimonia ad doctrinam probandam esse adhibenda; & quandoque nullis opus esse.

[Page]Postremò, Prophetas hoc modo doctri­nam tradentes non esse ab aliis Prophetis arguendos, 1. Cor. 14. 32. Et Spiritus Prophe­tarum Prophetis subijciuntur. Postea tamē ad­dit, v. 37. Si quis videtur Propheta esse aut spi­ritualis, agnoscat quae scribo vobis esse domini mandata.

CAP. 7. DE APPLICATIO­nis modis.

APplicatio est, qua do­ctrina rectè collecta pro ratione loci, tē ­poris, personae variè accommodatur. E­ [...]cch. 34. 16. Egopas­cam gregem meum: & ego faciam vt recu­bent, dicit Iehou [...]. 16. Pereuntem requiram, & depulsam reducam, fractam (que) obligabo, & aegro­tam confirmabo. Iud. 22. Alios quidem habit [...] delectu commiseramini. 23. Alios verò terr [...]re seruate ex flamma rapientes.

Fundamentum applicationis est, scire an locus datus sit vel Legalis sententia, vel E­uangelica. [Page] Nam in praedicando alia est opera­ [...]io legis, alia Euangelij: lex enim hactenus est efficax, quòd nobis peccati morbum in­dicat & per accidens exasperat; remedium verò nullum praebet. Euangelium autem si­cut docet quid faciendum: ita etiam adiun­ctam habet efficaciam Spiritus sancti, quo re­generati, vires habemus & credendi Euange­lij, & quae iubet, praestandi. Lex ergo, do­cendi ordine, prior est; Euangelium poste­rius.

Legalis sententia est, quae de iustitia in­haerente perfecta, de vita aeterna legis operi­bus data, de peccatis contrariis, deue male­dictione ijs debita: vt, Gal. 3. 10. Quot quot ex operibus legis sunt, sub execratione sunt: scrip­tum est enim, execrabilis quisquis non manserit in omnibus quae scripta sunt in libro legis vt faci­at ea. Matth. 5. 3, 7. Progenies viperarum quis vobis praemonstrauit vt fugeretis à futura ira? 10. Iam verò securis ad radicem arborum posita est: omnis igitur arbor non ferens fructum bo­num, exciditur & in ignem abijcitur.

Euangelica est, quae de Christo eiusue beneficiis deue fide bonis operibus fructifi­cante praecipit: vt, Ioh. 3. 16. Ita Deus dilex­it mundum, vt filium suum vnigenitum dederit, vt quisq [...]is credit in eum, non pereat, sed habeat [Page] vitam aeternam.

Hinc sententiae multae quae videantur esse legales, propter Christum non [...] sed Euangelicè intellig [...]ndae. Luc. 11. 28. Beati qui sermonem dei audiunt & custodiunt illud. Deutr. 11. 30. Mandatum hoc quod praecipio tibi hodie, non est occultum ne (que) procul positum: sed iuxta te est in ore tuo & in corde tuo. Haec sententia quae Mosi legalis fuit, Paulo e­uangelica est. Rom. 10. 8. Psal. 119. 1. Beati integri via, qui ambulant in lege Iehouae. 2. Be­ati custodientes testimonia eius ex toto corde quaerentes eum. Ioh. 14. 21. Qui tenet praecepta mea & [...]eruat ea, is ille est qui diligit me [...]qui dili­git me, dilegetur à patre meo, &c▪ 23▪ Si quis diligit me, sermonem meum seruabit: & pater meus diliget eum & apud eum veniemus & a­pud eum manebimus. Gen. 6. 9. Noah vir iu­stus & integer erat in aetatibus suis: secundum deum indesinenter ambulabat Noah. Gen. 17. 1. Ego sum Deus fortis, omnipotens, indesinenter ambula coram me & esto integer.

Applicationis modi, sunt praecipuè septem, pro vario statu hominum & populorum qui septuplex est.

I. Infideles qui & ignari & in­dociles.

Hi primo sunt praeparandi ad reciplen­dam doctrinam verbi. 2. Chron. 17. Iehosa­phat misit Levitas per ciuitates Iudae vt popu­lum doceret & ab idolis abduceret.

Haec praeparatio facienda est partim dispu­tando, vt mores & ingenium pertentes, par­tim arguendo in ijs eximium aliquod pecca­tum, vt corde cumpuncti & territi, dociles fi­ [...]nt, Act. 17. 17. Disserebat in Synagoga cum Iudaeis & religiosis & in foro quotidie cum qui­busvis obviis. Act. 9. 3, 4. Quum autem iter fa­ [...]eret, factum est vt appropinquaret Damasco: & repente circumfulsit eum l [...]x. 4. Et quum ceci disset in terram, audiuit vocem dicentem sibi Saul, Saul, quid me persequeris. 5. Dixit aute [...] quis es domine? Dominus autem dixit, Ego sum Iesus quem p [...]r sequeris: durum est tibi contra sti­mulo [...] calcitrare. Act. 16. 27. Expergefactus autem Commentariensis, quùm videret fores caerceris apertas educto gladio erat seipsum in­terempturus existimans vinctos effugisse. 28. Clam [...]uit [...]utem Paulus voce magna, dicens, ne [Page] quid feceris [...]ibiipsi mal [...]: omnes enim hic sumu [...]. 29. Is vero petito lumine irrupit & tremefactus accidit Paulo & sitae ad pedes. 30. Et productis ipsis foras, ait, domini quid me oportet facere vt seruer? 31. A [...] illi dixerunt, Crede in dominum Iesum Christum, & seruaberis tu ac domu [...] tua. Act. 7. 22. Stans autem Paulus in medio Ario­pago, viri Athenienses, conspicio vos quasi reli­giosiores. 23. Praeteritus enim & contemplans sacra vestra, inveni etiam aram cui inscriptum erat; Ignoto deo: Quem ergo ignorantes colitis hunc ego vobis annuncio. 24. Deus quum fecit mundum & omniae quae in eo sunt, quum sit coeli & terrae, dominus in manufactis templis non ha­bitat.

Vbiiam spes est dociles eos & paratos es­se, doctrina verbi dei generatim communi­bus quibusdam terminis enuncianda est. Act. 17. 30. Temporibus igitur istius ignorantiae dissimulatis, Deus nunc denunciat omnibus v­bi (que) hominibus vt resipiscant. 31. Eo quòd statu­it diem, quo iustè indicaturus est orbem terr [...] ­rum, per eum virum quem definiit, fide palam omnibus facta, illo à mortuis excitato.

Hane si probauerint tum ea distinctè & singillatim est aperienda; sin verò indociles manserint sine spe, relinquendi. Matt. 7. 6. Ne date quod sanctum est canibus: ne proijcite mar­garitas [Page] vestras coram porcis, ne quando con­culcent eas pedibus suis & conversi lacerent vos. Proverb. cap. 9. vers. 8. Ne corripit [...] derisorem vt non odio prosequatur te. Act. cap. 19. vers. 8. Quùm autem indurarentur qui­dam, & parere nollent, male loquentes de via domini apud multitudinem, abscedens ab illis se­perauit discipulos.

II. Dociles sed ignari.

His tradenda Catechesis, Act. cap. 18. v. 25. Apollos erat [ [...]] initiatus in via domini. Et fervens spiritu loquebatur & doce­bat diligenter [...]a quae sunt domini, sciens tantùm baptisma Iohannis. vers. 26. Coepit (que) liberè loqui in Synagoga: quem quum audissent A­quila & Priscilla assumpserunt [...]um, & exqui­sitiùs e [...] exposuerunt viam Dei. Luc. cap. 1. vers. 4. Ut agnoscas earum rorum verita­tem quarum cognitione imbutus es [ [...].]

Catechesis est, doctrina fundamenti reli­gionis Christianae breuiter viuae vocis quaesti­onibus & responsionibus proposita intelli­gentiae memoriae ue iuvandae gratiâ.

[Page]Ergo materia Catechismi, est fundamen­tum religionis.

Fundamentum est principiorum Christia­nismi summa quaedam, Hebr. 5. 12. Vos enim, quos oportuit pro temporis ratione doctores esse, rursum opus est doceri elementa initij eloqui­orum Dei.

Principium est quod directè & immediatè inseruit & saluti hominum & gloriae Dei; quo etiam negato & cuerso nulla salus spe­randa.

Principia sunt inprimis sex. Resipiscen­tia, fides, Baptisinata, id est, Sacramenta, Im­positio manuum, id est ministerium verbi, per Synechdochen, Resurrectio, Vltimum iudici­um. Hebr. 6. 1, 2, 3.

Forma Catechismi est, elementa perspicuè tractare quaerendo & respondendo, 1. Pet. 3. 21. Cui nunc correspondens exemplar Baptis­mi nos quo (que) seruat (non quo carnis sordes abijci­untur, sed [ [...]] stipulatio bonae conscientiae. Act. 8. 37. Quid prohibet me bap­ [...]? dixit verò Philippus, Si credis ex toto [...], licet. Respondens ille dixit, credo filium dei [...]esum Christum. Tertul. lib. de Resurrect. carnis. Anima non lavatione, sed responsione purgatur.

III. Scientes non humiliati.

In his excitandum est principium Resipis­centiae, id est, dolor quidam qui est secundum deum. 2. Cor. 7. 8. Nam etiamsi tristitia vos af­feci per epistolam non me poenitet etiamsi poeni­tuerit: video enim epistolam illam tametsi ad tempus, tristitia vos affec [...]sse. 9. Nunc gaudeo, non quòd tristitia affecti fueritis, sed tristitia af­fecti fueritis ad resipiscentiam: nam tristitia af­fecti fuistis secundum deum [ [...]] vt nulla in re detrimento suis affecti per nos. 10. Nam qui secundum deum est dolor, is resi­piscentiam efficit ad salutem, cuius nunquam poeniteat, at mundi dolor mortem efficit.

Ad hoc, vtendum ea parte legis, quae vnum aliquod insigne peccatum in iis arguat. Nam resipiscentia quae est de vno peccato gignit resipiscentiam omnium. Act. 8. 22. Resipisce igitur ab ista malitia tua & roga deum si forte remittatur tibi cogitatio cordis tui. Act. 2. 25. Hunc definito consilio & prouidentia dei deditum quum accepissetis, manibus sceleratis cruci af­fixum interemistis. Psa. 32. 5.

Quod si quis cruce & externis calamitati­bus [Page] pressus, tantùm habeat dolorem mundi, id est, lugeat, non de peccato quatenus pec­cat [...]um sed de poena peccati, non is statim consolandus, sed primo conuertendus est hic dolor in alterum illum qui est secundum de­um, quemadmodum in re simili medicorum consilium est. Nam cui, fluente per nares sanguine, vitae periculum est. Etiam sanguinis missionem in brachio vel alibi pro re nata fieri iubent, vt sanguini è naribus erumpenti re­moram injiciant, vt iam expirantem salvum reddant.

Obduratis vrgenda lex & maledictio le­gis interminanda, vna cum difficultate libe­rationis, vsue dum pungantur corde, Matth. cap. 3. vers. 7. Quum (que) vidisset multos ex Pha­risaeis & Sadducaeis ven [...]entes ad baptismum suum, dixit iis, Progenies viperarum, quis vobis praemonstrauit vt fugeretis ab ira futura. & 19. 16. Magister bone, quid bon [...] faciam vt habeam vitam aeternam, &c. 17. Ipse ve [...]o dixit ei, &c. Si vis autem ad vitam ingredi serva mandata. Matth. cap. 23. vers. 13. Uae vobis Scribae & Pharisaet hypocritae, quoniam clauditis regnū coelorum coram hominibus: vos enim nō introitis, ne (que) introeūtes sinitis introire, &c. 33. Serpentes, progenies [...]erarum, quomo­do effugere possitis iudicium gehennae.

[Page]Vbi apparet initium compunctionis, euan­gelio statim solandi.

IIII. Humiliati [...]

Hîc magnopere consideran dum, an humi­liatio sit plena & solida, vel inchoata & leui­or; ne citius quàm par est, singularis persona aut populus consolationem recipiens, postea magis obdurescat, more ferri, quod coniectū in fornacem durissimum euadit, vbi deferbu­erit.

Cu [...] iis qui exparte humilianter, processus talis esto. Lex proponatur, sed ita prudentor temperata cum euangelio, vt peccatis suis & iudicij diuini meditatione territi, simul etiam eodem tempore consolationem ex euange­lio [...]e [...]ipiant, Act. 8. 20. Petrus autem dixit ei, Argentum tuum tecum pereat, qui donum dei existimas pecuniis acquiri. 21. Non est tibi pars ne (que) sors in hoc negotio: cor e [...]im tuum non est rectum in dei conspectu. 22. Resipisce igitur ab ista tua malitia & roga deum, si forte remit­tatur tibi cogitatio cordis tui. 23. Video enim te in fes [...]e amarissimo & nexu iniustitiae positum. Gen. 3. 9. Inclamavit autem Iehoua deus A­damum, [Page] & dixit ei vbi es? 11. Dixit vero de­us quis indicauit tibi nudum esse te? an de fru­ctu illius arboris, de quo interdixeram tibi ne comedas ex eo, comederis? 13. Tum dixit Ieho­ua deus mulieri, quid hoc est quod fecisti? Dixit autem mulier, Serpens iste seduxit me & comedi. 15. Praeterea inimicitiam ponam inter te & mulierem hanc, similiter (que) inter semen tuum & semen buius, hoc conteret tibi caput: tu autem conteres huic calcaneum. 2. Sam. 12. Nathan à Deo missus proposita parabola, Dauidem ad fa­cti sui conscientiam revocat ac resipiscenti veni­am pronunciat.

Plenè humiliatis doctrina fidei & resipis­centiae, & consolationes euangelicae promul­gandae. Luc. 4. 18. Spiritus domini super me propterea quòd vnxit me vt euangelizem pau­peribus: me sit me vt sanem contritos corde, vt praedicem captiuis dimissionem & caecis visus re­cuperationem & confractos emittam in liberta­tem. Act. 2. 37. His autem auditis compuncti sunt corde & dixerunt ad Petrum & reliquos Apostolos, quid faciemus viri fratres? 38. Pe­trus autem ait ad eos; Resipiscite & baptizetur vnus quis (que) vestrum in nomine Iesu Christi in re­missionem peccatorum. Matth. 9. 13. Non ven [...] vt vocarem iustos sed peccatores ad resipiscen­tiam.

V. Credentes.

His proponenda, I. Euangelium de iu­stificatione, sanctificatione, & perseuerantia. II. Lex sine maledictione, qua doceantur nouae obedientiae fructus resipiscentiae con­venientes edere. Rom. 8. 1. Nulla est condem­natio ijs, qui sunt in Christo Iesu. 1. Tim. 1. 9. Iu­sto non est lex posita. Exemplum sit epistola Pauli ad Romanos. III. Male dictio legis vtcun (que) non in personam quae iusta est & san­cta apud deum, tamen aduersus personae pec­cata quae remanent vrgenda est: & sicut pater ferreas virgas servis destinatas, filiis saepè ob oculos ponit, vt terreatur; ita in fidelibus ma­le dictionis meditatio creberrimè excitanda est, ne misericordia dei ad licentiam abvtan­tur, & vt pleniùs humilientur. Exparte enim sanctificatio est: vt ergo aboleantur reliquiae peccati, à meditatione legis & sensu peccati semper ordiendum est, & in Euangelio desi­niendum.

VI. Lapsi.

Lapsi sunt qui à statu gratiae ex parte defi­ciunt.

[Page]Lapsus est, vel fidei, vel morum.

Lapsus fidei est vel in notitia doctri­na Evangelicae, vel in apprehensione Chri­sti.

Lapsus notitiae, est defectio ad errorem siue leuiorem siue fundamentalem.

Defectionem facientibus doctrina errori contraria demonstrativè inculcanda est cum doctrina resipiscentiae, affectu fraterno. Ex­emplum esto Epistola Pauli ad Galatas. 2. Tim. 2. 25. Cum lenit ate erudientem [ [...]] eos qui contrariò animo sunt affecti: ecquando det ijs deus vt resipiscentes agnoscant veritatem.

Lapsus qui est in apprehensione Christi, est desperatio.

Desperatis restituendis adhibenda sunt: Exploratio & Remedium.

Exploratio est vel causae tentationis, vel status.

Exploratio causae commodè fit priuata confessione, Iam. 5. 17. Confitemini alij aliis offens as, & orate alij pro aliis vt sanemini. Sed ne ex confessione ca [...]nificina quaedam fiat, his ea cautionibus circumscribenda est. I. Debet esse libera non coacta; quia ex ea salus non pendet. II. Non omnium peccatorum esse debet, sed eorum tantùm quae conscienti­am [Page] premunt, è quibus nisi reuelentur, gravi­us immineat periculum. III. Pastoribus prae­cipuè fiat; ita tamen vt sciamus aliis in eccle­sia fidelibus tutò fieri posse.

Exploratio status est, qua disquiritur an sint sub lege vel sub gratia.

Hoc vt liquido appareat, adhibitis quaesti­onibus primò eliciendum, an habeant displi­centiam sui, quòd deum offenderint, id est, o­dium peccati quatenus peccatum est; quod fundamentum est resipiscentiae ad salutem: Secundò, an habeant vel sentiant in corde desiderium reconciliationis cum deo, quod viuae fidei principium est.

Exploratione facta, Remedium dandum est ex Euangelio, quod duplex. Primò cre­brius inculcandae Meditationes Euangelicae: Vt, I. Peccatum esse remissibile. II. Pro­missiones indefinitas esse & neminem exclu­dere. III. Velle credere esse credere, Psal. 145. 19. Reuel. 21. 6. IIII. Peccatum non tollere gratiam, sed illustrare. V. Cuncta dei opera esse in mediis contrariis. Secundò, ro­gandi sunt vt in ipso tentationis paroxysmo excitent sopitam fidem, & certò statuant sibi remissa peccata, atque precando vel seperatim vel cum aliis, contra sensum car­nis & contra spem humanam luctentur stre­nuè: [Page] atue ista vt faciant, & fortius vrgendi & nolentes penè cogendi sunt. Psal. 13. ver. 1. Ex profunditatibus inclamavi te Iehoua. vers. 2. Domine ausculta voci meae: sint aures tuae intentae ad vocem deprecationum mearum. Psal. 77. vers. 2. Vox mea ad Deum, quum exclamo, vox mea ad Deum, vt aurem aduertat ad me. vers. 3. Tempore a [...]gustiae meae Dominum requir [...]. Rom. cap. 4. vers. 18. Qui Abraham contra spë sub spe credidit, vt fieret pater multarum gentium.

Atue vt haec remedia vim habeant, Mi­nisterialis illa potestas ligandi & soluendi ad praescriptum verbi vsurpanda est. 2. Sam. 12. vers. 13. Tum dixit Dauid Nathani, peccaui Iehouae: quapropter dixit Nathan Dauidi, e­tiam Iehou [...] transtulit peccatum tuum: non es moriturus. 2. Corinth. cap. 5. vers. 20. Ita (que) no­mine Christi legatione fungimur, velut Deo vos precante per nos: oramus Christi nomine re­conciliemini deo. Et si fortè Melancholia men­tem turbauerit, medicinae auxilium priuatim petendum.

Lapsus morum est quùm quis fidelis ad actuale peccatum in vita deficit. Vt, Ebrie­tas Noë, adulterium Dauidis, Abnegatio Petri, &c.

Lapsis hoc modo, quia gratia rema­nens [Page] quoad vim & habitum, ad tempus a­mitti potest quoad internum sensum & ac­tum, proponenda lex Euangelio temperata: quia noui peccati actus, requirit novum ac­tum & fidei & resipiscentiae. Isa. 1. 1, 2, 3, 4. Ah gens peccatrix, populus gravissimus iniquitate, semen maleficentissimum, filii corruptores: de­reliquerunt Iehouam, contemptim irritauerunt sanctum Israëlis, abalienantes sese auerterunt retrorsum. v. 16. Lauate vos, purificate vos, a­mouete malignitatem actionum vestrarum ex aduerso oculorum meorum, &c. v. 18. Venite iam, & disceptemus, inquit Iehoua: si fuerint peccata vestra velut dibapha, tanquam nix ex­albescent: si rubra fuerint velut coccineum, si­milia lanae [...]r [...]nt.

VII. Mixtus populus.

Mixtus populus sunt Ecclesiarum nostrarū caetus. His doctrina quaevis proponi potest si­ue legalis, siue Euangelica; si limitatio doctri­nae & circum scriptio ad eas personas fiat, qui­bus conuenit. Ioh. cap. 7. v. 37. Ultimo autem die illo magno festi stetit Iesus & clamavit [Page] dicens, non, [quisque sed] si quis sit it, veniat ad me & bibat. Et Prophetarum in concio­nando hic mos fuit, improbis judicia & interi­tum denunciare; resipiscentibus liberationem in Christo promittere. [...]. Si in publico caetu desperet, quis caeteris obfirmatis, quid a­gendum est? [...]. Obfirmati legem audiant circumscriptam limitibus personarum & viti­orum; & Evangelii vocem audiat afflicta con­scientia sibi speciatim applicatam.

CAP. VII. DE SPECIEBVS applicationis.

APplicatio est vel [...], vel [...].

Noetica, quae men­tem respicit: estue vel [...], vel [...]. 2. Tim. 3. 16. Tota Scrip­tura divinitùs est inspira­ta & vtilis [ [...]] ad doctrinam, [ [...]] adredarguti­onem, [ [...]] ad correctionem, [ [...]] ad institutionem quae est iniustitia. ver. 17. Ut perfectus sit homo Dei, ad omne opus bo­num [Page] perfectè instructus.

[...] est, qua doctrina adhibetur ad informandam mentem ad rectum iudicium de rebus credendis.

[...] est, quo doctrina adhibetur ad re­ [...]ormandam mentem ab errore.

In confutationibus quae publicè pro con­cione fiunt, vtendum his cautionibus. I. [...], sive status tractandae quaestionis certò teneatur. II. Errores tantùm argu­antur ij, qui turbant ecclesiam, in qua vivi­mus; caeteris planè omissis, qui vel demortui jacent vel externi sunt; nisi ex iis periculum immineat. Matth. cap. 16. Cavete à fermento Pharisaeorum & Saducaeorum. Mar. cap. 9. Ui­dete & cavete à fermento Herodis. Apoc. 2. Pergamenses moventur de Nicolaitis, quibus [...]orum nonnulli assentiebantur. III. Si er­ror extra fundamentum fidei sit, confutatio non solùm debet esse Christiana, vt semper, sed etiā amica & placida & [...]raterna dissentio.

Applicatio practica est, quae vitam & mo­res respicit; estue [...].

[...] est, qua doctrina adhibetur ad in­formandum hominem ad benè vivendum in aeconomia, politia, ecclesia. Hujus loci sunt Consolatio, & Exhortatio. Rom. 15. 3.

[...] est, qua doctrina adhibetur ad [Page] reformandam vitam ab impietate & injusti­tia. Hujus loci est Admonitio. Haec facien­da est, primò generalitèr, omissis circumstan­tiis personarum. 2. Sam. cap. 12. Nathan Davidem ad peceati sui cognitionem adducit [...]pe generalis parabolae. Act. cap. 19. vers. 25. Spectatis & auditis Paulum non solùm Ephesi­nam, sedprope toti [...] Asiae multam turbam per­suadēdo avertisse, (quòd dicat deos illos nō es­se qui manibus fiant.) 34. Tum scriba, quùm repressisset turbam, dixit, viri Ephesii, &c. Ad­duxistis homines istos, ne (que) sacrilegos, ne (que) con­tumeliosos in deam vestram. Posteà si prior nō valeat, specialius vrgenda. 1. Tim. 5. 20. Eos qui peccant coram omnibus argue, vt & caeteri timeāt. Verū semper, in ipso odio peccati, elu­ceat in verbis amor personae: se (que) ipsum Mi­nister in reprehensione (si possit) includat, vt mitior ea sit & mollior. Dan. 4. 16. Tum Da­niel &c. Domine mi, somnium hoc eveniat oso­ribus tuis, & interpretatio [...]iu [...] iuimicis tuis. 17. Arbor illa quam vid [...]sti &c. tu es. Gal. 2. 15. Nos natura Iudaei & non ex gentibus peccato­res. 1. Cor. 9. 6. Haec autem fratres, figura qua­dam transtuli ad meipsum, & Apollo propter vos: vt in nobis discatis, supr [...] id quod scriptu [...] est non sapere.

[Page]Atue hae quatuor applicationis species in quavis Scripturae sententia occurrunt. Ex­emplum autem apponam illud, quod posuit

Illyricus libr. de ratione cognos­cendi S. litteras. Tract. 1.

Matth. cap. 10. vers. 20. Ne metuatis vobis ab ijs qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere: sed metuite magis illum, qui potest & corpus & animam perdere in Gehen­nam. Nonne duo passerculi minuto asse veneunt? & vnus ex illis non cadet in terram sine patre vestro? vestri verò etiam pili capitis omnes nu­merati sunt. Ne igitur metuatis, vos pluris est is quàm multi passerculi.

Hinc facile est, multiplicem doctrinam eru­ere; partim de confessione fidei; partim de providentia.

[...]. I. Necessarium esse vt veri­tatem cognitam quoties est opus, publicè profiteamur. II. Confessionem etiam cum fortunarum & capitis periculo faciendam. III. Prae Christo eius (que) veritate vitam no­strā contemni debere. IIII. Quibus Chri­stum, eius (que) veritatem negare timor non est, paratas esse aeternas paenas & anima & cor­pore [Page] luendas. V. Vt rectè confessionem faci­amus, Deum nobis regendis intentum esse. VI. Providentiam Dei non solum esse ge­neralem, sed etiam specialem, quae minimas quas (que) res nostras, etiam pilos capitis, officio­sè curet.

[...]. I. Errant, qui existimant satis esse si fidem, rectamue de religione senten­tiam corde amplectantur, atque ita consci­entiam suam vni Deo probent: intereà apud homines liberum esse quidvis concedere aut affirmare, prout loci temporis & personarum conditio fert, praesertim vbi imminere videtur vitae discrimen. II. Errant Epicurei, negan­tes divinam providentiam; quia putant Dei maiestate indignum res humanas curare. III. Errant Stoici, qui putant omnia fato re­gi. IIII. Errant, qui casum & fortunam constituunt, citra vllam providentiae divinae sapientem ordinationem. V Errant Pela­giani, plus iusto humanis viribus tribuentes, perinde acsi in hominum manu esset posi­tum, fidem pro arbitrio amplecti, in eadem perseverare eandem intrepidè confiteri ad fi­nem vsue. VI. Errant, qui plus nituntur externis rebus & caducis opibus, quàm divinae potentiae ac bonitati.

[...]. I. Pro virili nitendum, vt verum [Page] Dei timorem ob oculos habeas; quia jam au­dis vnum Deum timendum prae omnibus hominibus. II. Discendum talem rerum humanarum contemptum, vt semper cupias iis relictis migrare hinc, & cum Christo conjungi in caelis. III. Consideratio pro­videntiae specialis facit, vt Dei inspectoris praesentiam cogites, auxilium implores, juva­ri quo (que) te in omnibus persuasum habeas; de­nique non esse vllum periculum tam formi­dandum, à quo non possit & velit eripere, quando est opportunum.

[...]. I. Corrigunt haec verba Chri­sti illorum negligentiam, qui precibus non obsecrant Deum pro syncera dilectione, qua inflammati non detrectēt vitam propter nomen eius profundere. II. Taxatur homi­num quo (que) segnities, qui Dei providentiam, in rebus omnibus se exerentem, non agnos­cunt & contemplantur. II. Arguuntur qui Deo non agunt gratias, quòd dignatur nos nostraue omnia providentia guberna­re & tueri. III. Arguuntur, qui bonis Dei creaturis abutuntur, quando earum omnium curam esse Domino in confesso est.

Hoc modo quivis Scripturae locus tractan­dus: ita tamen vt non omnes expromantur [Page] doctrinae ad populum, sed illae tantum, quae nostris temporibus, & praesenti Ecclesiae con­dicioni aptè accommodentur. Et non so­lum selectae esse debent, sed etiam paucae; ne auditores obruantur multitudine.

CAP. VIII. De Reminiscentia in con­cionando.

QVià receptum est, vt me­moritèr coram populo dicant Concionatores, de Reminiscentia hîc a­liquid attexendum.

Artificiosa memoria quae constat locis & ima­ginibus facillimè abs (que) labore docebit me­moriae mandare conciones: sed ea probanda non est. I. Animatio imaginis, quae clavis est memoriae, impia est: quia requirit cogi­tationes absurdas, insolentes, prodigiosas, eas (que) inprimis, quae pravissimos carnis affe­ctus exacuunt & incendunt. II. Ingenium & memoriam obtundit, quia triplicem me­moriam requirit pro vna; primam loco­rum; alteram imaginum; tertiam rei nar­randae.

[Page]Consilium ergò haud invtile est, si conci­onaturus dati textus singulas doctrinas, do­ctrinarum singulas probationes & applicati­ones, applicationum illustrationes, eorum (que) omnium seriem mente diligenter consignet ope dispositionis, vel axiomaticae, vel syllogi­sticae, vel methodicae; nihil interim solicitus de verbis, quae provisam rem (vt inquit ille) non invita sequentur.

Multa incommoda habet illorum studi­um, qui scriptas conciones verbatim edis­cunt. I. magnum laborem postulat. II. Qui in vno verbo impingit timidus, & con­cionem turbat & memoriam confundit. III. Pronunciatio, actio & affectuum sancti mo­tus impediuntur; quia mens in hoc vnum tota incumbit, ne memoria oneri jam succum­bens labascat.

CAP. IX

HVcvs (que) de Apparatu concionis: se­quitur promulgatio.

In promulgatione duo requirun­tur, occultatio humanae sapientiae, & de­monstratio spiritus.

Occultanda est humana sapientia, siue fue­rit in materia concionis, siue in ornatu verbo­rum; [Page] quia praedicatio verbi, est testimonium Dei, & professio scientiae Christi, non humanae peritiae: deinde, quia auditores non debent fidem suam tribuere donis hominum, sed po­tentiae verbi Dei. 1. Cor. cap. 2. vers. 1. Ego quùm venirem ad vos, fratres, non veni cum eminentia facundiae aut sapientiae, annuncians vobis testimonium Dei. vers. 2. Non enim decreveram quicquam scire inter vos nisi Iesum Christum, eum (que) crucifixum. vers. 5. Ne fides vestra consistat in sapientia hominum, sed in po­tentia Dei.

Si quis existimet hoc modo barbariem in pulpita invehi; sciendum est, posse, imò de­bere ministrum privatim, artibus, philoso­phia, & varia lectione vti liberrimè, dum est in formanda concione: publicè verò haec om­nia populum celare debet, & ne tantillum ostenta [...]e quidē. Artis etiam est celare artem.

Demonstratio spiritus est, quùm minister verbi inter concionandum ita se gerit, vt non tam eum, quàm spiritum dei in eo, & per eum loqui, omnes etiam idiotae & infideles iudi­cent. 1. Cor. 2. 4. Ne (que) oratio mea & praedica­tio mea versata est in persuasorijs humanae sapi­entiae verbis, sed in demonstratione spiritus & potentiae. & 14. 24. Si omnes prophetent, in­grediatur autem infidelis quispiam, aut idi [...]ta, [Page] arguitur ab omnibus, dijudicatur ab omnibus. vers. 25. Et ita occulta cordis eius manifesta fi­unt, at (que) ita procidens in faciem, adorab [...]t De­um, renuncians Deum verè in vobis esse. & cap. 4. vers. 19. Ueniam brevi ad vos &c. & cog­noscam non verba illorum qui inflati sunt, sed virtutem. vers. 20. Non enim in verbis est regnum Dei, sed in virtute. Mich. cap. 3. vers. 8. Ego repletus sum virtute à spiritu Ieho­vae, iudicio (que) & potentia, ad indicandum Iacobo defectionem ipsius, & Israeli peccatum ipsius. Haec vivum & actuosum ministerium facit. Luc. cap. 11. vers. 27. Factum est autem, quùm haec diceret, attollens vocem quaedam mulier è turba, dixit ei, beatus vterus qui te portavit, & vbera quae succisti.

Haec demonstratio est, vel in Sermone vel Gestu.

Sermo debet esse Spiritualis & Gratio­sus.

Sermo spiritualis est is, quem doeet spiri­tus sanctus. 1. Cor. cap. 2. vers. 13. Quae lo­quimur, non sermonibus quos docet humana sa­pientia, sed quos docet Spiritus sanctus, spiri­tualia cum ijs quae spiritualia sunt coniungen­tes. Est autem oratio & simplex & perspicua, tum intelligentiae populi, tum maiestati spiri­tus exprimendae conveniens. Act. cap. 17. [Page] vers. 2. Paulus per tria Sabbatha disseruit cum ijs è Scripturis. vers. 3. Aperiens [ [...]] & aboculos ponens, opportuisse Christum pat [...] & re­surgere amortuis. Gal. cap. 3. vers. 1. Amen­tes Galatae quis &c. quibus ob oculos Iesus Christus prius fuerat depictus, inter vos cruci­fixus. & 2. Cor. cap. 4. vers. 2. Sed abdicavi­mus turpitudinis latebras, non cum calliditate incedentes, ne (que) falsantes sermonem Dei, sed declaratione veritatis commendantes nosipsos apud omnem conscientiam hominum, in conspe­ctu Dei. vers. 3. Quòd si tectum est Evangeli­um nostrum, ijs qui pereunt tectum est. vers. 4. In quibus deus huius seculi excaecavit mentes, nempe in infidelibus, ne irradiet eos &c.

Quocirca concioni non intermiscenda vocabula artium, neue Graecae & Latinae phrases & argutiae. I. Interturbant men­tes auditorum, vt antecedentia cum conse­quentibus aptare non possint. II. Re­rum quae dicuntur intelligentiam impedit pe­regrina vox. III. Mentem à proposito ad aliud abstrahit.

Hic quoue fabularum narratio & ver­ba quaeque prophana & ridicula omitten­tenda.

Sermo gratiosus est, in quo exprimitur gratia cordis. Luc. cap. 4. vers. 22. Et omnes [Page] testimonium ei dabunt, & mirabuntur super sermonibus plenis gratia, qui procedebant ex ore ipsius. Ioh. cap. 7. vers. 46. Responde­runt ministri, nunquam ita loquutus est homo, vt iste homo.

Gratia est vel Personae, vel Ministe­rij.

Gratia personae, est sanctitas cordis & in­culpata vita; quae, vtcunque non est de essentia Ministri, est tamen maximè necessaria. I. Quia doctrina verbi & intellectu, & praxi dif­ficilis est; idcircò minister quod docet, ex­emplo suo velut typo exprimere debet. 1. Pet. cap. 5. vers. 3. Neque vt dominantes cle­ris, sed vt qui sitis [ [...]] exemplaria gregis. & 1. Tim. cap. 4. vers. 12. Esto exemplar fide­lium in sermone, in conversatione. II. Qui pius non est, vtcunue Scripturarum teneat intelligentiam: tamen interiorem sensum & experientiam verbi corde non percipit. Psal. 25. vers. 8. Bonus & rectus Iehova est: idcircò docet peccatores viam suam. vers. 9. Facit vt incedant mansueti in iure, & docet mansuetos viam suam. Amos. cap. 3. vers. 7. Non enim facit Dominus Iehova quicquam, nisi quùm revelaverit secretum suum servis suis Prophetis. Gen. cap. 18. vers. 17. Dixit autem Iehova, occultemnè ego ab Abrahamo [Page] quod sum facturus. vers. 18. Quùm Abra­ham prorsus futurus sit gentis magnae ac poten­tis pater &c. vers. 19. Nam agnovieum, vt quûm praeceperit [...]ilijs suis & familiae suae post se, etiam observent vian▪ Iehovae exercendo iu­stitiam & iu [...]. III. Apud Deum execran­dum est, coniungi sermonem pium cum vita impia. Psal. 50. vers. 16, 17. Improbo autem dicit Deus, quid tua vt enarres decreta mea, & assumas foedus meum in ore tuo, cùm tu oderis disciplinam. Insolens est, videre aberrantem viae ducem, & medicum aliorum, ipsum inte­rim vlceribus scatentem, vt inquit Nazian. IIII. Arcanum est ecclesiasticum; debere Ministrum studiosè occultare infirmitates ne prodeant. Nam imperitus non ministeriū, sed ministri personam aspicit. Herodes audivit Ioh. Baptistam libentèr; non quia minister bonus, sed quia vir bonus. Marc. 6. 20. Re­ctè Nazian. in versibus. Qui sana docet, & turpitèr vivit, vna manu porrigit, quod altera rapit. V. Minister, qui est impius vel aper­tè vel clàm, non est dignus qui stet ante faci­em sanctissimi & omnipotentis Dei. Ierem. cap. 15. vers. 19. Idcircò sic ait Iehova, si con­verteris, prout convertam te, coram mestabis. Isa. 6. 6. Sed advolavit adme vnus existis Se­raphim, habens in manum prunam, quam forci­pibus [Page] sumpserat ab altari. vers. 7. Admovi (que) or [...]meo, dicens, Ecce hoc attigit labia tua: [...]am amovetur iniquit as tua, & peccatum tuum ex­piatur. vers. 8. Deinde audivi vocem Domini dicentis, quem missurus sum? & quis iturus est nobis? cui [...]ixi, En ego, mitte me. Levit. cap. 10. vers. 3. Tum dixit Moses Aaroni, illud est quod loquutus est Iehova dicendo, in propin­quis meis sanctificabor, & ante conspectum to­tius populi glorificabor. Et hinc est, quòd im­piis ministris tremenda iudicia Dei man [...] ­ant. 1. Sam. 2. 17. Sic erat peccatum istorum puerorum magnum valdè in conspectu Iehove; quia spernebant homines munus Iehovae, &c. vers. 25. Non auscultarunt voci patris sui, quia volebat Iehova eos perdere.

Sanctitatis praecipuè partes sunt. I. Bo­na conscientia. 2. Cor. cap. 1. vers. 12. Nam gloriatio nostra haec est, testimonium consci­entiae nostrae, quod cum simplicitate & synceri­tate Dei, non cum sapientia carnali, sed [...]um gratia Dei, versati sumus in mundo. 1. Ti­moth. cap. 1. vers. 19. Retinens fidem & bo­nam conscientiam: qua expulsa, nonnulli nau­fragium fidei fecerunt. Act. cap. 24. vers. 16. Intereà verò ipse me exerceo, ad conscientiam babendam sine offendiculo apud Deum & apud [Page] homines semper. Haec si deest, os loquentis clausum est. Isa. cap. 56. Speculato­res isti caeci quotquot sunt non agnoscunt: quotquot sunt canes sunt muti, non possunt latrare: tempori seruiunt: iacent, amant dor­mitionem. II. Sensus interior doctrinae tradendae. Lignum flammae capax non deflagrat nisi admoto igni: & ipse prior debet piè affectus esse, qui vult pios affectus ciere in aliis. Ergo quales motus concio requi­rit, tales concionator in animo suo privatim excitabit, vt eosdem in auditoribus auendat. III. Timor Dei, quo, veneratione diuinae maiestatis percitus, sobriè & moderatè lo­quitur. IV. Amor populi, quo se illorum cu­pere salutem ostendit. 1. Thess. 2. 7. Sed fuimus placidi in medio vestri, vt si nutrix foueat suos foetus. V. Minister quo (que) [...] esse debet, id est, propter constantiam, integritatem, grauitatem, veracitatem, reuerendus, qui (que) reuerentiam a­liis praestare sciat, vel priuatim, vel publicè, prout audientium singulorum personis congr [...] ­it. VI. [...], id est, temperans, qui affe­ctus vehementiores intus coërcet, & exter­nos mores ac gestus moderatos habet & simplices, quibus dignitas & authoritas conciliantur & conseruantur. Ergo nec [...] esse debet nec [...], [Page] id est, sectator vini, nec litigator, nec percus­sor, nec iracundus: & qui iuniores sunt, exer­ceant se ad pietatem, & iuveniles cupiditates fugiant, 1. Tim. 4. 7. 14.

Ministerij gratia est. I. [...]. 1. Tim. 3. 2. Atue Pauli mens est non tantùm decorum esse & laudandum si adsit hoc do­num, sed etiam ita necessarium esse, vt non possit deesse. Hoc nomine Nazianzenus E­piscopatum recusauit: & Theophilactus in hunc locum, hoc docendi officium omnium praecipuè vt insit Episcopis necessarium esse dicit. In concilio Niceno, Miletio, hoc poenae loco impositū fuit, tenere nomen Ministri, sed non praedicare euangeliū. II. Authoritas, qua velut magni Iehouae legatus loquitur. Tit. 2. 19. Haec loquere & exhortare & argue cum omni imperio. 1. Pet. 4. 11. Si quis loquitur, loquatur vt eloquia Dei. III. Zelus, quo cupidissimus gloria Dei, decretum electionis de salute ho­minum ministerio suo complere & exequi co­natur. Iob 32. 18. Plenus sum sermonibus, co­arctat me spiritus ventris mei. 19. Ecce, venter meus, vt vinum cui non aperitur. Psal. 45. 1. Ebullit cor meum verbum bonū. 2. Tim. 2. 25. Erudientem eos, &c. ecquando det ijs deus vt re­ [...]ipiseentes agnoscant veritatem. Col. 1. 28, 29. Admonentes quemvis &c. vt quemvis sistamus [Page] perfectum in Christo Iesu.

Gestus est, vel in actione vocis vel corpo­ris.

Vox debet ita esse alta, vt omnes audiant. Isa. 58. 1. Exclama guttere, ne cohibeto: tan­quam buccinam extolle vocem tuam. Ioh. 7. 37. Ultimo die illo magno festi stetit Iesus & clama­vit. Act. 2. 14. Stans autem Petrus cum vnde­ [...]im sustulit vocem suam & loquutus est.

In doctrina moderatior esse debet, in ex­hortatione ardentior & concitatior.

In gestu corporis sit ea grauitas, quae Dei legatum adornet. Convenit ergo, vt, erecto & quiescente trunco corporis, reliquae par­tes, vt brachium, manus, frons, oculi tales ha­beant motus, qui pios affectus animi expri­mant & quasi eloquantur. Oculi & manus e­leuatio fiduciam significat. 2. Chron. 6. 13. Fecerat Salomon suggestum aeneum, posuerat (que) ipsum in medio atrij, &c. substitit igitur in eo & flexus in genua coram tota congregatione Israë­lis, expandit manus suas versus coelum: 14. ac dixit, Iehoua Deus, &c. Act. 7. 55. Stephanus quùm esset plenus spiritu sancto, intentis in coe­lum oculis, vidit gloriam Dei, &c. Oculorum depressio dolorem & anxietatem. Luc. 18. 13. Publicanus autem procul stans nolebat vel [...]culos in coelum att [...]llere, sed percuti [...]bat pectu [...] [Page] suum, dicens, Deus placator mihi peccato­ri.

De gestu praeceptiones tradi aliae non pos­sunt: tantùm, grauissimorum in hoc genere Ministrorum exemplum, regulae vicem ob­tineat.

CAP. X. DE CONCEPTIO­ne precum.

HActenus de praedicatio­ne verbi: sequitur con­ceptio precum: quae est secunda pars prophetiae, qua minister vox est popu­li in inuocando Deum. Luc. cap. 11. vers. 1. Dixit ei quidam è discipulis, domine doce nos precari provt & Iohannes docuit discipulos suos. 1. Sam. 14. 24.

Hic consideranda:

1. Materia, primò defectus & peccata populi; [Page] deinde gratiae dei & beneficia quibus eget. 1. Tim. 2. 1. Adhortor igitur ante omnia vt fi­ant deprecationes &c. pro quibusvis hominibus: 2. Pro regibus & quibusvis in eminentia con­stitutis. Tertul. apolog. Precantes sumus omnes pro omnibus imperatoribus, vitam illis prolix­am, imperium securum, domum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, probum populum, orbem quietum, & quaecun (que) hominis & Caesaris vot [...] sunt. Et, oramus pro Imperatoribus, pro mini­stris eorum ac potestatibus, pro statis seculi, pro rerum quiete, pro mora finis. Hanc materiem oratio dominica reducit ad sex capita quae sunt, gloria dei, regnum, obedientia, conser­vatio vitae, remissio peccatorum, corrobora­tio spiritus.

II. Forma: I. Vox vna, [...]a (que) solius mini­stri, populo interim silente, assensum (que) ad fi­nem praebente per Amen. Act. 4. 24. Qui quum haec audissent concorditer sustulerunt vo­cem ad deum, dixerunt (que) &c. Nehem. 8. 7. De­inde bene ac dixit Hezra Iehouae deo maximo: cui respondentes totus populus, Amen, A­men. 1. Corinth. 14 16. Si benedixeris spiritis, is qui implet locum idiotae, quomodo dicturus est Amen, ad tuam gratiarum actionem? Iu­stin. apolog. ad Antoninum. Secunda, [...]bi ille [ [...]] preces & gratiarum [Page] actionem absoluit populus, qui adest omnis, fausta approbatione acclamat, dicens, Amen. Athanas. apolog. ad Constantium Imper. Euseb. lib. 7. cap. 8. Hieron. prooem. 2 o. in Galat. II. Vox intellecta, 1. Corinth. cap. 14. vers. 15. Preca­bor spiritu, precabor etiam intelligentia: psal­lam spiritu sed psallam etiam intelligentia.

III. Vox continuata non concisa & rup­ta; vt battologia vitetur. Matth. 6. 7.

IIII. Partes, quae sunt tres; Considera­tio, Ordinatio, Prolatio.

Consideratio, qua idonea materies for­mandis precibus disquiritur.

Ordinatio, qua inventa materies in animo, certo ordine consignatur.

Prolatio, qua iuxta ordinem publicè enun­ciatur ad populi aedificationem.

Laus Trin-vni Deo.

SACRAE ET U­NICAE RATIONIS CON­cionandi ordo & summa.

  • I. Contextum è Canonicis Scripturis explanatè legere.
  • II. Perlecti sensum & in­telligentiam dare per Scripturam ipsam.
  • III. E germano sensu locos doctrinae paucos & vtiles colligere.
  • IIII. Doctrinas ritè colle­ctas, si donum adsit, applicare ad vitam [Page] & mores hominum, sermone simplici & aperto.

SVMMA SVMMAE. Vnum Christum per Chri­stum ad Christi laudem praedicato.

FINIS.

This keyboarded and encoded edition of the work described above is co-owned by the institutions providing financial support to the Text Creation Partnership. This Phase I text is available for reuse, according to the terms of Creative Commons 0 1.0 Universal. The text can be copied, modified, distributed and performed, even for commercial purposes, all without asking permission.