Llyfr bardhoniaeth.
BArdhoniaeth yw kelfydhyd, o ganu kerdh dasawd yn dha. Sef yw hynny, plethu ageliaw kaniadau kymraig, yn gerdhgar benkerdhiardh. Pedwar peth a berthyn at gerdh dafawd. Kymhariad, odl, kynghanedh, a mesur.
Kymhariad yw kymharu pob braich or pennill, i gyd ateb ar kyntaf: a hynny a ellir o dhau fodh. Sef, kymhariaiad disgyblaidh a chymhariad penkerdhiaidh. Dau ryw gymhariad disgyblaidh ysydh. Sef, kymhariad llythyrennol a chymhariad synhwyrol kymhariad llythyrennennol yw kymharu y llythyren wreidhiol ag vn oe rhyw yn gyssefin pob braich trwy y pennill. Fal hynn.
Kymhariad synhwyrol yw; pann fytho y braich kyntaf heb gyflawn synhwyr yndho: eithr, gorfod i gyrchu at yr ail; i gyflowni y Synhwyr heb gymharu llythyrennau gwreidhiol fal hynn.
Kymhariad penkerdhiaidh yw, pann fytho rhyw orchest ar y kymhariad mwy nag ar y dhaú úchod: a hynny a ellir o dair ffordh. Sef, kymhariad llythyrennol Synhwyrol, kymhariad kynghanedhol llythyrennol a chymhariad kyfochr. Kymhariad Synhwyrol yw, pann fytho y llythyrennaú gwreidhiol yn kydateb, ag yn kymharú, or ún rhyw; ag yn kyflawni syn̄wyr dhiffy giol yn y braich kyntaf hefyd. Sef y dhaú gymhariad disgyblaidh yn ún fal hynn.
Kymhariad kynghanedhol llythyrennol yw, pann fytho yr hanner kyntaf ir braich yn atteb mewn kroesgynghanedh ir hanner olaf, o bob braich trwyr pennill fal hynn.
A hynn a dheuellir yn eglur, pan soniwyf am groesgynghanedh gyfan.
Cymhariad kyfochr yw, pan fytho daúsillafog eiriaú yn dechraú y mesur, er torri kymhariad llythyrennol; ar y gytsain wreidhiol, rhaid údhynt gyfochri yn sain my wn aken dhyrchafedig fal hynn.
Os. bydh vogal yn atebi gytsain nid torr kymhariad y tyw fal hynn.
Na vogal yn ateb i amryw fogal arall fal hynn.
Ny thyrr H arwydh ychenaid; na chynghanedh na chymhariad ag os bogal a fydh gwreidhiol yn y braich kyntaf, kytsain ni thyrr gymhariad. fal hynn.
Bellach soniwn am odl.
Odl yw kydateb sain mewn sillafau perthynas. a hynny sydh o dhau ryw, sef. vnodli, a phroestu. Vnodli, yw bod sillafau or unrhyw yn kydateb yw gilydh: naill ae mewn perfedh braich, neu yn y brifodl. am y gyntaf mi ae dangosaf mewn lle kyfadhas: sef, ymysg y kynghanedhion. Eithr vnodli yn y brifodl yw; pann fytho sillafau or vnrhyw, yn ateb yw gilydh, ag yn vnodly trwyr pennill, neu r‘kaniad, ag at y rhann honn y perthyn anian a rheol y sillafau oll: kans nas vnodla a sillaf dalgron, ond [Page 4] talgronn arall a hynny or un bwys, o bydh y dhwy o aken dhyrchafedig, vocal a vnodla ar vn fogal, lledhf a lledhf, Diptong, a diptong or vnrhyw, ar rhain or vn vogaliaid a chydsonaniaid fal hynn.
Ni chydwedha mewn perfedh braich yn enwedig, yn yr orphwyssa, sillaf i vnodli ar brifodl, hefyd ni dhichin yr vn gair fod dhwywaith ar y brifodl oni bydh fynychach, neuyn tracthu'y smalhawch kariad.
Odl hefyd a dhichin fod o gudh llythyren or gair a fytho yn dilin fal hynn.
Proestu yw newid vogaliaid neu diptongiaid, ag heb ne wid kydsonaniaid yn y brifodl; Dau ryw broest ysydh, Proest kyfnewidiog a phroest kadwynodl. Proest kyfnewidiog yw, pann newidier pob prifodl or mesur ar sillafau or vnrhyw. fal hynn.
Ni chydwedha sillaf, yr orphwyssa i broestu ar brifodl mewn braich o bennill vnodl.
Proest kadwynodl yw, pan fytho y braich kyntaf, ar ail, yn proestu. &c. a phob yn ail braich yn kydodli. fal hynn.
Ni chydbroesta; onyd sillafau or vnrhyw. Digon yw hynn o sō am odl: soniwn bellach am y kynghanedhion.
Kynghanedh yw, eiliaw a phlethu braich o bennill ar gerdh dafawd. Dau ryw gynhanedh ysydh. Sef, kynhanedh groes; a chygnhanedh vnodl. Kynghanedh groes yw, pan̄ fytho y kydsonaniaid o flaen sillafyr orphwysfa yn ateb irrhai or ol. Dau ryw gynghanedh groes ysydh. Sef, kynghanedh Draws a chynghanedh groes gyfan.
Kynghanedh draws yw, pann fytho vn gytsain neu fwy yn ateb ir olaf; ar rhai nesaf atti ar draws y geiriau llanw, yn y perfedh. Y gytsain gyntafyn ateb ir nesaf at y brisodl fal hynn.
Kynghanedh groes gyfan, a blethir or oll gytsonaniaid a fythont o flaen sillaf ar orphwysfa, yn kydateb olynol ar rhai o flaen y brifodl, drwy gyfnewid vogaliaid fal hynn.
Daú ryw groesgynghanedh gyfan ysydh sef kroes rywiog a chroes afrywiog. kroesgynghanedh gyfan rywiog yw, pann fytho gair yr orphwyssa yn vnsillafog, a gair y brifodl yn vnsillafog hefyd, neu pann fytho gait yr orphwysfa yn lliawssillafog bod gair y brifodl yn lliawssillafog hefyd, ag yno y gellir i throi wyneb yngwrthwyneb. fal y rhai hynn.
Kroesgynghanedh gyfan afrywiog yw, pan fytho y gair o flaen yr orphwysfa yn vnsillafog, a gair y brifodl yn lliawssillafog; fal nas galler i datroi wyneb yng wrthwyneb. fal hynn.
Mae hefyd yn rhydh wrth eiliaw kroesgynghanedh adu y llythyren N: pann fytho hi yn gyssefin (Sef yn llythyren wreidhiol neu flaenaf kydsain or braich) heb un yn ateb idhi ar ol yr orphwysfa, ag yno gelwir kynghanedh N: koll y gyntaf. fal hynn.
Gochelwch ymhob kroesgynghanedh, rhag bod marchawglythr heb fogal rhyngthi ar marchawg yn sillaf yr orphwysfa, oni bydh sillaf or únrhyw yw hateb yn y nesaf at y brifodl.
Kynghanedh vnodl yw, pan fytho únodli o fewn kenol y braich. Daú ryw gynghanedh vnodl sydh. Vnodl llúsg, ag vnodl sain.
Kynghanedh lusg yw, pann fytho rhyw sillaf o flaen y chweched, yn vnodli ag yn llusgo at y chweched, ar brifodl yn aken dhisginnedig. fal hynn.
Ag o gyswllt kydsonaniaid. fal hynn.
Ni wedh kynghanedh lusg ar y braich olaf ir ún or mesuraú.
Kynghanedh sain vnodl yw, pann fytho y gwant, ar rhagwant yn vnodli, ar rhann or braich ar ol y rhagwant; [Page 8] yn kynghanedhu ar rhagwant; drwy gydateb kydsonaniaid, a chyfnewid vogaliaid, ag nid oes mesur hyd y gwant, na‘r rhagwant, mwy no gorphwysfa kynghanedh lusg. Fal hynn.
Ni chydwedha yn vnodl y sain, dhwy sillafmewn aken dhyrchafedig, oni bydhant vn bwys. sain dheublyg, fal hynn.
Gellir hefyd a hynny yn orchestawl; osod amryw gynghanedhion ar yr vn braich. Sef sain o gyswllt, a chroesgynghanedh ynghyd, fal hynn.
Seingroes ogyswllt goll y gyntaf, neu ewinog ar air mwys. Fal hynn.
Sain, traws o gyswllt, a chroes dhwbl kyswllt ewinog fal hynn.
[Page 9]Ar oll gynghanedhion ar yr vn braich trwy orchestion mewn saith modh barnent yr athrawon, fal hynn.
Digon bellach yw hynn o amnaid i rybudhio y dar lleydh y thrylithgar i chwilio kerdh yr athrawon awdureidh pen kerdhiawl lle kânt weled i gwala o siamplau gorchestawl os kraffant ar y kynhildeb.
Bellach soniwn am y mesurau.
Mesur yw rhif nodedig o sillafon, naill ae mewn braich; ac o rifedi breichiau mewn pennill. rhif neu nifer y sillafon mewn braich, a elwir kyhydedh. Dau ryw gyhydedh fydh, sef, kyhydedh mesur ag am hwnnw y soniwn ymysg y mesurau a chyhydedh braich. Saith ryw gyhydedh braich sydh sef saith golofn kerdh defawd, fal hynn, y dosperthir hwy, y gyhydedh ferr a fesurir o bedair sillaf mewn braich, y gyhydedh wenn o bump sillaf, y gyhydedh las o chwech sillaf, y gyhydedh gaeth o saith, y gyhydedh draws o wyth, y gyhydedh drosgl o naw, ar gyhydedh hir o dheg sillaf, fal hynn.
Mesur, sef pennill yw nifer ofreichiau ar vn neu fwy [Page 10] or kyhydedhion trwy gadw kymhariad, kynghanedhu, gair kyrch, gair todhaid, kyfochriad ar yr vn kaniad. Tri rhyw fesur sydh, kywydh, owdl, ag ynglyn. Tri rhyw fesur kywydh ysydh sef yw hynny. Kywydh deuair, kywydh llosgyrnog, ag owdl gywydh. Dau ryw gywydh deuair sydh. Sef, ky wydh deuair fyrrion a chywydh deuair hirion. kynn dechrau dosparthu vn or mesurau rhaid ym osod ar lawr reolau kyffredin a berthynant at bob vn or mesurau: Bellach llyma y rheolau i gysylhtu ynghyd y kymhariadau, yr odlau, y kynghanedhion, ar mesurau.
- 1 Pob kymhariad a wsnaetha ymhob rhai or mesúrau.
- 2 Pob odl o bydh hi yn vn rhyw ar odl gyssefin flaenor, unodl fydh a chywir ganiad drwy‘r mesurau eithr mywn proest.
- 3 Ni chenir kadwynfyrr na gorchest y beirdh heb groes gynghanedh ymhob braich.
- 4 Pob kynghanedh a wsnaetha, ag a gynghanedha yn gywir ganiad ymhob mesur arall.
- 5 Edrychwch am orchestion y mesurau, wrth dhosparthu, pob pennill ar i benn ehun.
Pennill o gywydh deuair fyrrion y dylwn yn nesaf son am dano; a hwnnw a fesurir o dhau fraich or gyhydedh ferr. Sefpedwar sillafog bob braich, ynaill ar brifodl yn akē dhyrchafedig, sef, gair vnsillafog ar llall yn aken dhisginnedig. Sef gair a mwy nag vn sillaf yn y brifodl fal hynn.
Pennill o gywydh Deuair hirion a fesurir o dhau fraich ar y gyhydedh gaeth, sef saith sillaf bob braich, ag yn [Page 11] unodli ar ackenion amrafael fal deuair fyrrion fal hynn.
Pennill o gywydh llosgyrnog a fesurir, o dhau fraich or draws gyhydedh, yn vnodl a sillaf gorphysfa y gynhanedh, yn y llosgwrn: fal gair kyrch, ar llosgwrn yw y trydydh braich, ar y gaeth gyhydedh, yr hwnn sydh yn arwain y brifodl dwy‘r kywydh, fal hynn.
Owdl gywydh a fesurir o dhau fraich or gyhydedh gaeth yr odl olaf or braich kyntaf yn kyrchu yn vnodl ag mewn amryw aken a gair yr orphwysfa, yn yr ail braich Sef ar air kyrch, ar odl olaf yn vnodli drwy‘r kywydh rhaid ir gynghanedh yn y braich olaf fod yn gynghanedh groes rywiog fal y galler troi owdl gywydh yn gywydh deuair hiron, fal hynn.
Darfu son am benillion o gywydh: yr ail gaink o brydydhiaeth yw owdl. Owdl yw kaniad o amryw fesurau (yn ol yr arfer sathredig) eithr wrth gerdh y tri phrifardh, a dull Kyndhelw, ag arfer oll ieithoeth Europa: ni dhyly onyd vn mesur fod yn yr vn kaniad, a pha fesur y [Page 12] dechreuer; kynhal hwnnw trwy ‘r owdl pe gorchest y beirdh sai ag os hir fydhai ‘r kaniad; mae‘n rhydh newid y brifodl. Wyth mesur owdl ysydh, Kyhydedh, Tothaid, gwawdodyn, Hupynt, kadwynfesur, kyrch a chwtta, klogyrnach, a gorchesty beirdh.
Tair kyydedh ‘mesur sydh, sef kyhydedh wyth bann kyhydedh naw bann ar gyhydedh wenndrosgl.
Kyhydedh wyth bann yw, pennill o bedwar braich ar y draws gyhydedh, sef. wyth sillafog bob braich, ag yn Kyhydedh ferr. vnodl trwy‘r owdl, neu y proesty fal hynn.
Kyhydedh naw bann, neu gyhydedh banneu nawsillafog, a fesurir o bedwar braich ar y golofn drosgl, a phob braich yn vnodl drwyr owdl fal hynn.
Y gyhydedh wenndrosgl a fesurir o dri braich y dhau Kyhydedh hir. gyntafo bump sillafbob vn yn vnodl a gair yr orphwysfa, yn y trydhdh braich, fal gair kyrch, ar trydydh, o naw fillafyn arwain y brif odl trwy ‘r owdl. Fal hynn.
Todhaid yw mesur odhau fraich lle bytho gair ar ol y brifodl mewn y braich kyntaf yn todhi, o dair sillaf i dhwy, o dhwy i vn. Y braich kyntaf or mesur hwnn a fydh yn wastadol o dheg sillaf, ary gyhydedh hir, yr ail braich fydh, naill ae o chwech ae o naw ae o dheg sillaf. Pa gynghanedh bynhag fytho yn y braich kyntaf rhaid ir orphwysfa fod yn y bumed sillaf ag os kynghanedh sain fydh, yr honn sydh naturiolaf yn y mann hynn, fo ellir godhef y gwant lle fynner am y bytho y rhag want yn y bumhed sillaf. Ar ail braich, sef chwechsillafog yn ateb ir gair todhaid, naill ae ar gynghanedh sain, neu ar gynghanedh braidh gyfwrdh, yr honn sydh rydh i ch anu yn y braich yma; ag mewn vn or mesurau onyd y braich olaf i hwnn nid rhydh i chanu, ar brifodl kynn y gair todhaid yn vnodli ar olaf or ail braich ag felly trwy ‘r mesur
A thodhaid or mesur hwnn ni chenir ond ynglyn ag a rall, am hynny todhaid ynglyn y gelwir.
Eithr o bydh yr ail braich ir todhaid o nawsillaf neu o dheg, rhaid ir gynghanedh fod, naill ae yn sain at y gair todhaid, neu yn groesgynghanedh, ag yn ateb ar yr orphwysfa ir gair todhaid: yr hwnn sydh yno yn air kyrch os naw fydh, fal hynn.
A thodhaid deg sillafog yn yr ail braich, ar groes gynghanedh. Fal hynn.
Dau bennill a henyw o dodhaid, sef. byrr a thodhaid, a hir a thodhaid.
Byrr a thodhaid a fesurir o dodhaid o vnsillafar bymtheg yn gyntaf, a phed war braich wyth sillafog sef. ar y gyhydedh draws, a thodhaid or vnrhyw ar ol, yn vnodl oll fal hynn.
Os y mesur hwnn a genir drwy ‘r owdl nid rhaid ond vn todhaid rhwng pob pedwar braich.
Hir a thodhaid a fesurir o bedwar braich or gyhydedh [Page 15] hir, a thodhaid o vgein sillaf ar ol yn vnodl drwy‘r owdl. Fal hynn.
Gwadodyn yw mesur o amryw rifedi freichiau ar yr vn golofn, a hynny a wnaiff dhau ryw wawdodyn. sef, gwadodyn byrr a gwawdodyn hir.
Gwawdodyn byrr a fesurir a dhau fraich ar y gyhydedh drosgl a thodhaid o bedwarsillaf arbymtheg ynglyn ag yn vnodl trwyr owdl fal hynn.
Gwawdodyn hir a gyfansodhir o bennill ar owdl yr hwnn a elwir kyhydedh naw bann sef. pedwar braich ar y gyhydedh drosgl a thodhaid o bedairsillafarbymtheg ar ol yn vnodl trwy ‘r owdl fal hynn.
Hupynt yw mesur a rydh ir bardh rydid i ganu naill ae yn gynghanedhol ae yn gyfochr. Dau ryw Hupynt sydh sef Hupynt byrr a Hupynt hir. Hupynt byrr a fesurir o dhau fraich y kyntaf ar y gyhydedh ferr o bedair sillaf, y llall ar y gyhydedh gaeth o saith sillaf, hesyd y braich kyntaf ar air kyrch, naill ae mewn kynghanedh neu yn gyfochr yn ateb if orphwyssa yn y bedwaredh sillaf or ail braich ar olaf yn vnodl trwyr owdl fal hynn.
Huppynt hir a fesurir o dri braich, sef dau fal Huppynt byrr ag vn arall fal y kyntaf or dhau fal hynn.
[Page 17]Kadwynfesur yw pennill lle kadwyner y kynghanedhion yn orchestawl. Dau ryw gadwynfesur sydh, sef. Kadwynfyrr a chyfochr gyrch kadwynog.
Kadwynfyrr a fesurir o bedwar braich ar y gyhydedh draws; a phob braich yn kynghanedhu bob ail sillaf drwy bob braich, ar gair olaf or braich kyntaf yn kyfochri ar air kyrch at orphwysfa yr ail, ar olaf or trydydh braich yn vn modh ar air kyrch kyfochr yn ateb ir orphwysfa ar pedwaredh yn vnodl, ar bedwaredh sillaf or braich kyntaf ar olaf or ail ar bedwaredh sillaf or trydydh braich ar olaf oll yn vn vnodli trwy ‘r owdl fal hynn.
Kyfochrgyrchkadwynog a fesurir o bedwar braich Tawdhgyrch. kadwynog. ar y gyhydedh draws fal kadwynfyrr a phennill o Hupynt hir ynglyn ag ef i gwplau y mesur, hefyd y fillaf gyntaf or braich kyntaf, y sillaf olaf or ail braich, ar sillaf olaf or peweridh braich yn vnodl gida phrifodl yr Hupynt, ag felly trwy ‘r owdl, ar drydedh ar bedwaredh sillaf or braich kyntaf ynn vnodl gyfochrar drydedh ar bewaredh sillaf or trydydh braich ar dhwy sillaf olaf or braich kyntaf, yn vnodli ar drydedh ar bedwaredh sillaf or ail braich; yn gyfochr ar air kyrch: ag felly y dhwy sillaf olaf or trydedh braich, yn ateb yn gyfochr vnodl ar air kyrch, ir drydedh ar bedwaredh sillaf or pedwerydh braich, fal hynn.
Kyrch a chwta a fesurir o with braich y chwech braich kyntaffal tri phennill o gywydh Deuair hirion yn vnodl. ar dhau olaf fal pennill o owdl gywydh ar air kyrch ond nad rhaid kadw aken: ar braich olaf yn vnodli ar chwech kyntaf ag felly yn arwain y brifodl trwy‘r owdl, fal hynn.
klogyrnach a fesurir o búmp braich, y dhaú gyntaf ar y [Page 19] draws gyhydedh o wyth sillaf bob vn: y dhau ganol o búmp sillaf bob vn, ar y gyhydedh wenn, ar olafo chwech sillaf ar y gyhydedh las y braich kyntaf ar ail ar olafyn vnodli trwy r‘ owdl, ar trydydh ar pedwerydh braich yn vnodli ar air kyrch ar drydedh sillaf or braich olaf fal hynn.
Gorchest y beirdh a fesurir o dri braich, y dhaú flaenaf o bedair, sillaf bob vn; ar y gyhydedh ferr ar olaf o saith sillaf ar y gyhydedh gaeth: ar ail sillaf or braich kyntaf vn vnodli ar ail sillaf or ail braich, ag ar ail sillaf or trydydh. hefyd y sillaf olaf or braich kyntaf, or olaf or ail; yn vnodli ar air kyrch, ar bedwaredh sillaf or braich olaf. y sillaf olaf or braich olaf; yn arwain y brifodl trwy r‘ owdl. Ag o fewn pob pedair sillaf or deudheg kyntaf, yn kroesgynghanedhu yn rhywiog ag yn vnodli wynebyn ng wrth wyneb. y tair sillaf olaf yn kroesgynghanedhu; ar pedair blaenaf yn y braich olaf. fal hynn.
Soniwn bellach am ynglynion.
Ynglyn yw mesur, a genir naill ae ar i benn i hun, ac [Page 20] mewn gosteg, neu mewn owdl. Dau rywynglyn ysydh, sef ynglyn vnodl, ag ynglyn Proest, Tri rhyw ynglyn vnodl sydh, sef, vnodl vniawn, vnodl kyrch, ag vnodl krwka ynglyn vnodl vniawn a gyfansodhir o dhau fesur, sef todhaid o vnsillafarbymtheg, a phennill o gywydh Deuair hirion ar i ol ynglyn ag ef. fal hynn.
Gosteg yw kaniad o dheudheg yn glyn, vnodluniawn, yn vnodl trwy r‘ kaniad.
Ynglyn vnodl krwka nid amgen mesur nag vnodl vniawn, eithr gorfod gosod y pennill o gywydh Deuair hirion yn flaenaf ar todhaid ar ol fal hynn.
Ynglyn vnodl kyrch a fesurir, aga genir, fal y pedwar braich olaf i gyrch a chwtta. fal hynn.
Ynglyn proest yw mesur heb vnodli, fal yr oll fesuraú eraill eithr yn proestu, Dau ryw ynglyn proest sydh: sef proest kyfnewidiog, a phroest kadwynodl Proest kyfnewidiog a fesurir yn vn hyd ag vnodl kyrch: eithr lle dylai y brifodl fod mae y sillaf olaf yn kyfnewid vogal neu diptong, ag yn kadw yr vn gydsain trwyr pedwar braich mewn sillafaú or vnhryw. fal hynn.
Proest kadwynodl a fesurir or vn hyd a phroest kyfnewidiog Prcest kad wynog. eithr bod y braich kyntaf ar ail yn proestu yn y sillafau olaf o bob braich ar trydydh yn proestu ar pedwerydh: felly y braich kyntaf yn vnodli ar trydydh, ar braich ail yn vnodli ar olaf, yn y sillafau olaf o bob braich sal hynn.
Rydh ir prydydh gysylltu y mesurau.